01.09.2020
Дүниежүзілік банк тобының «Дағдарысты еңсере отырып» атты экономикалық баяндамасында Қазақстан экономикасының нақты өсуі ішкі шығыстар мен сыртқы сұраныстың 2020 жылы 3,0% - ға және 2021 жылы 2,5% - ға қысқаруы нәтижесінде төмендейтіні атап өтілген. Бұдан басқа, инвестициялардың жылдық өсуінің 1,0% - ға дейін баяулауы байқалады.
Экономикалық зерттеулер институтының жетекші сарапшысы Балтабай Сыздықовтың мәліметінше, теріс болжамдарға қарамастан, кейбір тауашалар экономикалық өсудің қайнар көзіне айнала алады. Ол инфрақұрылымға инвестиция салуға болады деп санайды. Алайда, дағдарыс жағдайында тәуекелдерді ескеру қажет.
Инфрақұрылымға инвестициялар елдің қарсы іс-қимылға, ықтимал ішкі және сыртқы күйзелістерге тұрақтылығын арттыра отырып, өндірістік әлеуетті арттыруға ықпал етеді.
Дүниежүзілік банктің және Апаттардың қауіп-қатерін азайту мен нарықты қалпына келтіру жөніндегі жаһандық қордың «Lifelines: the Resilient Infrastructure Opportunity» есебінде елдерде тұрақты инфрақұрылым құрудың таза пайдасы 4,2 трлн АҚШ долларын, яғни әрбір салынған АҚШ долларына 4 АҚШ долларын құрауы мүмкін екендігі көрсетілген.
Инфрақұрылымға инвестициялаудың тиімді құралдарының бірі мемлекеттік-жекешелік әріптестік (МЖӘ) болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда бұл құрал белсенді дамыды. Осылайша, 15 жыл ішінде жобалардың саны 2005 жылғы бірнеше жобадан 2020 жылғы 06 шілдедегі жағдай бойынша Қазақстандық мемлекеттік-жекешелік әріптестік орталығының базасына сәйкес әртүрлі сатылардағы (жоспарланған, іске асырылатын) 1 034 жобаға дейін ұлғайды. Оның 55,5% - ы білім беруде, 21,0% - ы денсаулық сақтау мен әлеуметтік қызмет көрсетуде, 9,8% - ы мәдениет пен спортта, 9,6% - ы энергетика мен ТКШ-да, 2,5% - ы көлік пен инфрақұрылымда және т. б. іске асырылады.
МЖӘ тетігін белсенді пайдалану экономикалық өсуге оң әсер етеді. Осылайша, сараптамалық есептеулерге сәйкес білімге тартылған 1 теңге инвестиция (оның ішінде МЖӘ бойынша инвестициялар) ЖІӨ – нің 1,36 теңгеге, денсаулық сақтау мен әлеуметтік қызметтерге – 1,32 теңгеге, мәдениет пен спортқа – 1,25 теңгеге, көлікке-1,18 теңгеге ұлғаюына алып келеді.
Халықаралық тәжірибе
Канадада МЖӘ жобаларына салынған әрбір доллар Canadian Center for Economic Analysis деректері бойынша салаға байланысты Канада ЖІӨ-нің 1,1-ден 4,2 АҚШ долларына дейін ұлғаюына алып келеді.
Еуропаның 10 елінде ЖІӨ өсуінің European PPP ExpertiseCentre деректері бойынша МЖӘ жобаларын қаржыландыру саны мен көлеміне тәуелділігінің оң дәрежесі анықталды.
Алайда, COVID-19 пандемиясы жағдайында МЖӘ жобаларын іске асыру бойынша елеулі тәуекелдер туындайтынын атап өткен жөн. Мысалы, Ресей Федерациясының МЖӘ Ұлттық орталығының болжамы бойынша пандемияның теріс салдары мен мұнай бағасының төмендеуі МЖӘ-нің 340 жобасына теріс әсер етеді. Атап айтқанда, МЖӘ қатысушылары пайдасының төмендеуі, жасалған шарттарда көрсетілгендермен салыстырғанда жобалар құнының артуы ықтималдығы бар, ал келісімдердің сомасы да, оларды орындау көлемі мен мерзімдері де өзгертуге жатпайды. Халыққа әлеуметтік қызмет көрсету (түсімнің 50-ден 100% - ға дейін төмендеуі), денсаулық сақтау (құлдыраудың 10-нан 90% - ға дейін төмендеуі), мәдениет және демалыс (құлдыраудың 20-дан 100% - ға дейін), спорттық іс-шаралар (құлдыраудың 70-тен 100% - ға дейін) және көлік инфрақұрылымы (құлдыраудың 40-тан 60% - ға дейін) сияқты салалардағы МЖӘ жобаларына теріс әсер етеді.
Еуропалық Одақ елдерінде МЖӘ жобаларында тәуекелдер мен міндеттемелердің қатаң есебі жүргізіледі. Бұдан басқа, Дүниежүзілік банк ХВҚ-мен бірлесіп, жария серіктестер қабылдаған МЖӘ жобалары бойынша шартты міндеттемелердің бюджеттік тұрақтылыққа әсерін бағалау үшін қолданылуы мүмкін тиісті модель (PFRAM) әзірледі. Жеке платформаны халықаралық даму банктері (SOURCE) құрды, онда инфрақұрылымдық жобалармен жұмыс істеуге арналған түрлі құралдар бар, оның ішінде олардың тәуекелдерін бағалауға мүмкіндік берілген.
Болжам
Тұтастай алғанда, орта мерзімді перспективада ағымдағы жобалардан түсетін кірістердің төмендеуіне, қаржылық қызметін әлі аяқтамаған адамдар үшін қаржыландыруға қол жеткізуге теріс әсер етуге, сондай-ақ іске асырылып жатқан жобалардың құрылыс кестелерін бұзуға тұрақты үрдісті күтуге болады.
Бұдан басқа, МЖӘ-нің іске асырылып жатқан және жұмыс істеп тұрған жобаларынан басқа, жалпы белгісіз жағдай инфрақұрылымдық нарықта «инвестициялық кідіріске» әкелуі мүмкін. Яғни, жаңа жобалар туралы келісімдер жасасу баяулайды, өйткені инвесторлар мен билік экономиканың тұрақты жағдайын күтеді.
Осылайша, COVID-19 пандемиясы МЖӘ жобаларын іске асырудың айтарлықтай тәуекелдерін қалыптастырады, бұл осалдықтарды анықтау, жобалардың әсер ету ауқымын анықтау (олар іске асырылмаған жағдайда), тәуекелдер мониторингі, тәуекелдерді белсенді басқаруды енгізу және қалпына келтіру бойынша ерікті және міндетті шараларды анықтау бойынша мақсатты іс-қимылдар қабылдауды талап етеді.
Шаралар үлгілік шарттарды өзгертуден, қаржылық қайта құрылымдаудан, қысқа мерзімді және орта мерзімді өтімділікті ұсынудан, кредиттік тәуекелді арттырудың тиісті құралдарын ұсынудан бастап аса маңызды инфрақұрылым жобалары бойынша мемлекеттік кепілдіктер беруге дейін өзгеруі мүмкін.
Тұтастай алғанда, МЖӘ-нің тиімді тетігі белгісіздік жағдайында елдің жалпы экономикалық өсуіне оң әсер етуі мүмкін.
Барлық мақалалар
