26.04.2023
Қазіргі уақытта Қазақстанда 27 моноқала бар. Моноқала – бұл қолдау және қызмет көрсету функциялары бар бірқатар шағын кәсіпорындардан басқа, әдетте еңбекке қабілетті халықтың көп бөлігі жұмыс істейтін бір қала құраушы кәсіпорын бар қала.
Бір құрылғы бірдей проблемаларды тудырады. Моноқалаларда бюджеттің толықтығы, халықтың, оның ішінде қала құраушы кәсіпорын қызметкерлерінің әл-ауқаты, әлеуметтік қызметтер деңгейі көбінесе осы кәсіпорынның жағдайы мен нәтижелеріне байланысты.
2021 жылғы «Халық бірлігі және жүйелі реформалар – ел өркендеуінің берік негізі» атты Қазақстан халқына Жолдауында Мемлекет басшысы Қазақстанда өнеркәсіптік өндірістің шамамен 40% құрайтын және 1,4 млн.адам тұратын 27 моноқала бар екенін атап өтті.
Моноқалалардың өнеркәсібі Қазақстан экономикасының негізі болып табылады, сондықтан Моноқалаларды елдің өнеркәсіптік зәкірі деп атауға болады. Моноқалалар елдің аумақтық-өндірістік кешенінің стратегиялық маңызды байланыстырушы компоненттері, сондай-ақ барлық салалардағы қоғамдық өмірдің маңызды өңірлік орталықтары болып табылады.
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық жаңғыруындағы өңірлердің рөлінің өсуінің қазіргі жағдайында Моноқалаларды дамудың жаңа деңгейіне шығару жөніндегі нысаналы бағдарларды іске асыруда жаңа міндеттер туындайды. Көптеген инфрақұрылымдық және инновациялық жобаларды іске асыру жөніндегі үкіметтік жоспарлар моноқалалармен байланысты. Қазақстан өңірлерінің инновациялық дамуы негізінен моноқалалардың дәстүрлі «қала-кәсіпорындардан» қазіргі заманғы бәсекеге қабілетті «кәсіпкер-қалаларға» айналуына байланысты.
Моноқалалар нарықтық экономика жағдайында ресурстарды кеңістіктік үйлестірудің символына айналды. Мақсат минималды шығындармен, сондай-ақ климаттық жағдайлары қатал елдің қол жетпейтін аймақтарында табиғи байлықты игерумен тез нәтижеге қол жеткізу болды. Дәл осы факторлар бір құрылымды қалалардың құрылуына әкелді және еңбек ресурстарымен қамтамасыз ету мақсатында игеру объектісіне тікелей жақын қалалар құру қажеттілігі туындады.
Қазіргі моноқала – бұл құндылықтар мен мүдделердің жалпы жүйесіне негізделген жергілікті тұрғындардың оқшауланған аумақтық қауымдастығы емес, сыртқы байланыстардың алуан түрлі жүйесі бар тарихи, географиялық, табиғи, экономикалық және саяси факторлардың әсерінен қалыптасатын ерекше әлеуметтік-мәдени тұтастық.
Моноқалалардың аумақтық орналасуы мен функционалдық мақсаты кең кеңістіктердің әсерімен, қатал табиғи-климаттық жағдайлармен, табиғи ресурстардың әртүрлілігі мен байлығымен, Өндіргіш күштерді орналастырудағы мемлекеттің ультра жоғары рөлімен, ұзақ саяси және экономикалық оқшауланумен алдын-ала анықталды. Тарихи дамудың әртүрлі кезеңдеріндегі осы факторлардың үйлесуі моноқұрылымымен және монофункционалдылығымен, яғни моноқалалармен ерекшеленетін қалалық қоныстардың әртүрлі түрлерінің пайда болуына әкелді.
Қазіргі уақытта адамзаттың болашағы толығымен қалалардың дамуына және олардың әлеуметтік-экономикалық әлеуетін зерттеуге байланысты екендігі даусыз болып отыр.
Бұл қызығушылық бірқатар жағдайларға байланысты.
- Біріншіден, қала – өндірістік, қаржылық, адами, ақпараттық ағындардың орны және инновациялық даму орталығы.
- Екіншіден, қалалар экономикалық, саяси, әлеуметтік және мәдени процестерді дамыту орталықтары болып табылады.
- Үшіншіден, мемлекеттің тұрақты дамуы – қалаларының тұрақты дамуынсыз мүмкін емес.
