09.06.2023
Елдің балық өнеркәсібі айтарлықтай әлеуетке ие. Бір кездері біз бассейндік кәсіпорындар, балық зауыттары мен комбинаттар, ғылыми институттар мен селекциялық станциялар, балық порттары, кеме жөндеу зауыттары, ыдыс-аяқ және басқа да өндірістерді қамтитын заманауи стандарттар бойынша дамыған жүйені мұраға алдық.
Бұл ретте Қазақстан бейінді балық министрлігі болған одақтас үш республиканың бірі болды. Кеңес Одағы балық аулау және азық-түлік балық өнімдерінің көлемі бойынша тұрақты көшбасшы болды. Жан басына шаққандағы балық өнімдерін тұтыну жылына 20 кг-нан асты, бұл танылған медициналық нормадан жоғары болды.
Тәуелсіздік жылдарында әртүрлі жағдайларға байланысты саладағы көптеген оң жетістіктер жоғалды. 2000 жылдардың басында ірі балық өндіру және өңдеу кәсіпорындарының орнын ұсақ артельдер басты, сәйкесінше сала көрсеткіштері де бірнеше есе төмендеді. 1990-2004 жылдар аралығында балық аулаудың жалпы көлемі 80,9 мың тоннадан 36,6 мың тоннаға дейін төмендеді.
Импортталған балық өнімдері отандық өнімдерді ығыстырып, тұтыну адам басына жылына 4 кг-ға дейін төмендеді (ДДҰ ұсынысы бойынша-16 кг). БҰҰ Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымының (FAO) жіктемесі бойынша Қазақстан халықтың балық тұтыну деңгейі бойынша елдердің 4-ші, ең төменгі тобында орналасқан.
Сала мемлекет тарапынан назардан тыс қалмаған сияқты, бірқатар бағдарламалық құжаттар қабылданды.
Мәселен, балық шаруашылығын дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы нормативтік құқықтық базаны жетілдіру, саланы мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесін құру, балық қорларын қорғау мен өсімін молайтудың тиімді жүйесін қалыптастыру, балықтардың бағалы түрлерінің кәсіпшілік қорларын толықтыру және көл-тауар шаруашылықтарын дамыту үшін жағдайлар жасау, балық шаруашылығын ғылыми қамтамасыз ету секілді бірінші кезектегі міндеттерді айқындады. Бұл ретте 2006 жылы балық өндіру көлемі 51,7 мың тоннаны құрайтыны айтылды.
Одан кейін Балық шаруашылығын дамытудың 2007-2015 жылдарға арналған тұжырымдамасы бекітілді, оған сәйкес балық аулау, өсіру және импорттау көлемін жылына 272 мың тоннаға дейін жеткізу және жасанды өсіру көлеміне 2015 жылға қарай 10 мың тоннаға дейін жеткізу міндеті қойылды. Агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде балық саласын дамыту жөніндегі шаралар да көзделді, біздің ойымызша, бұл көлемді құжатта балық шаруашылығына жеткіліксіз көңіл бөлінді.
Балық шаруашылығын дамытудың 2021-2030 жылдарға арналған бағдарламасында тағы да өршіл міндеттер қойылды:
- балық өсіру көлемін жылына 7-ден 270 мың тоннаға дейін немесе 39 есеге жуық ұлғайту;
- балық өнімдерін ішкі тұтынуды жылына 67 мың тоннадан 134 мың тоннаға дейін немесе 2 есеге ұлғайту;
- балық өнімдерінің экспортын жылына 30 мың тоннадан 181 мың тоннаға дейін ұлғайту (6 есе).
Соңғы жылдары сала көрсеткіштерінің өсуін ескере отырып, міндеттер нақты көрінуі мүмкін.
2021 жылы жаңадан құрылған Балық шаруашылығы комитетінің деректері бойынша Қазақстанда балық өнімдері нарығының сыйымдылығы соңғы 5 жылда 1,5 есеге ұлғайды: 2017 жылы 58,3 мың тонна балық өнімі, ал 2022 жылы 83,8 мың тонна сатылды.
Табиғи су айдындарында жыл сайын шамамен 40-45 мың тонна балық ауланады және бұл көрсеткіш жыл сайын өсуде. Өз кезегінде, балық өсіретін кәсіпорындар өткен жылы 15 мың тоннаға жуық тауарлық балық өсірді, бұл 2017 жылғы деңгейден 5,5 есе жоғары. 2021 жылы елде 300 балық шаруашылығы болды, ал келесі 2022 жылы олардың саны 380-ге дейін өсті.
Көрсеткіштер көңіл куантарлық. Бірақ статистика кейде алдайтынын ұмытпауымыз керек. Бағдарламада көзделген 541,3 млрд. теңге көлеміндегі қомақты қаражатқа келетін болсақ, оның 340,5 млрд.теңгесі жеке инвестицияларды құрауы тиіс екенін есте ұстаған жөн.
Әрине, жаңа бағдарламада көзделген барлық шаралар өзекті және оны іске асыруға қатысы бар құрылымдардың үйлесімді іс-әрекеттері жағдайында оларды тиімді іске асыру саладағы ахуалға түбегейлі өсгеріс әкеледі.
Алайда, өткен бағдарламаларды іске асырудың сәтсіз тәжірибесін ескере отырып, сарапшылар тарапынан болған түрлі күмән мен сұрақтар орынды болып көрінеді.
Атап айтқанда, мамандар жасанды (фермерлік) балық өсіруді дамытуға баса назар аудару автоматты түрде балық шаруашылығы секторына және қайта өңдеуді дамытуға назар аударудың төмендеуіне әкелетінін атап көрсетеді. Сонымен қатар, әлемдік ауқымда сұраныс табиғи жағдайда өсірілген балыққа өсіп келеді, сондықтан, атап айтқанда, көктем мен жаз мезгілінде балықты қорғау, қыс айларында мұздатылуға қарсы шаралар өзекті болып қала береді.
Шикізат тапшылығына байланысты қайта өңдеу кәсіпорындарының жүктелмеуі де бағдарламаның назарынан тыс қалған мәселе болып табылады. Экспортталған көлемнен (23,8 мың тонна балық) 21,5 мың тонна бөлінбеген (тірі, мұздатылған, салқындатылған өнім) болып табылады. Сарапшылар шикізат экспортының көлемін қысқарту туралы мәселені дайын өнім экспортын ұлғайту пайдасына әділ қояды, бұл қайта өңдеу кәсіпорындарын жүктеу мәселесін шешеді.
Браконьерлік мәселесі де ерекше назар аударуды қажет етеді, өйткені экономикалық себептермен қатар (сарапшылардың бағалауы бойынша, заңсыз балық аулау 170-200 мың тоннаға бағаланады), оның шешімін кешіктіру әрдайым халық арасында жағымсыз резонанс тудырады. Өңірлік балық инспекцияларын толық жарақтандыру үшін алдағы үш жылда қосымша 3 млрд. теңге бөлу қажет.
Жалпы, балық шаруашылығына қатысты қалдық қағидатты атап өту керек (және субсидиялау мәселелерінде ғана емес), жалпы елде де, өңірлерде де. Өткен жылы депутаттар бірқатар облыстарда балық өсіру шаруашылықтарының (Ақмола, Батыс Қазақстан, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан және Түркістан облыстарында) өздеріне тиесілі субсидияларды алмау фактілерін атап өтті.
Мұндай фактілер әлеуетті инвесторларды ынталандыра қоймайды және саланы дамытуға бюджеттен тыс қаражат тартуға ықпал етпейді.
Су пайдалану лимиттерін бөлу кезінде балық шаруашылығының басымдығы, балық азығы мен балық отырғызу материалы бойынша импортқа тәуелділігі, ғылыми сүйемелдеудің әлсіздігі және білікті кадрлардың жетіспеушілігі проблемалық мәселе болып табылады.
Аквамәдениет саласындағы құқықтық қатынастардың реттелмеуі аквамәдениет туралы заңның қабылдануын шеше алатын еді, оның жобасы қазіргі таңда дайын.
Балық өнімдері мониторингінің ақпараттық жүйесін енгізу саладағы көлеңкелі айналым көлемінің төмендеуіне ықпал етер еді, дегенмен процесс белгісіз себептермен кешіктірілуде.
Осылайша, саладағы қазіргі жағдайға қысқаша шолу қолданыстағы бағдарламамен балық шаруашылығының барлық проблемалары қамтылмағанын көрсетеді. Қолданыстағы бағдарламаны іске асыру барысында қосымша бюджеттік қаржыландыру қажеттілігімен оның жекелеген ережелерін түзету қажет болуы мүмкін.
Габит Матаев, ведущий научный сотрудник центра региональных исследований
Барлық мақалалар
