03.07.2023
Балалардың ерте дамуы баланың өміріндегі ең маңызды кезең болып табылады, өйткені ол әр балаға берекелі өмірге өз құқығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Балалық шақты дамыту мәселелері әлемнің барлық елдерінде мемлекеттік саясаттың басымдығы болып табылады.
Қазақстан үшін балалық шақ мәселелері ең өзекті болып табылады, өйткені балалар саны халықтың 33,9% құрайды (2022 жылы). Өз кезегінде, балалардың тиісті дамуын қамтамасыз ету мемлекет үшін де экономикалық тұрғыдан тиімді: балалардың дамуына салынған әрбір доллар болашақта экономикаға 13 доллар мөлшерінде пайда әкелуі
мүмкін.
Балаларды дамытудың бастапқы кезеңі мектепке дейінгі білім беру болып табылады. Дәл осы кезеңде бала физикалық және интеллектуалдық даму тұрғысынан маңызды қасиеттерге ие болады. Сондай-ақ, осы кезеңде интеллектуалдық қабілеттер, психика, есте сақтау және өзін-өзі бағалау дамиды. Сондықтан балалардың болашақ өсуіне, оқуына және жетілуіне негіз қалау үшін қолайлы ортаны қамтамасыз ету өте маңызды.
Бүгінгі таңда елде 10 871 мектепке дейінгі ұйымдар жұмыс істейді. Соңғы онжылдық бойы мемлекеттік және жеке меншіктегі мектепке дейінгі ұйымдардың кері арақатынасы байқалды. 2016 жылдан бастап 2021 жылға дейін мемлекеттік меншіктегі мектепке дейінгі ұйымдардың 7 074-тен 5 898-ге дейін 16,3%-ке жоспарлы түрде төмендеуі байқалады. Бұл көп жағдайда білім беру саласында бизнесті тартуға, МЖС-ні белсенді дамытуға, осы саладағы заңнаманы жетілдіруге байланысты болды.
Әкімшілік деректерге сәйкес 3 жастан 6 жасқа дейінгі балаларды қамту - 99%. Алайда, егер 0-ден 6 жасқа дейінгі балаларды мектепке дейінгі біліммен жалпы қамтуды қарасақ (мектепке дейінгі ұйымдар мен мектептердің мектеп алды сыныптарындағы жасына қарамастан балалар санының 0-6 жас аралығындағы халықтың жалпы санына қатынасы), онда 2021 жылдың қорытындысы бойынша ол 52,8% құрайды. Басқа сөзбен айтқанда, 0 мен 6 жас аралығындағы балалар санының қалған бөлігі мектепке дейінгі ұйымдарға бармайды.
Өңірлік бөліністе балаларды мектепке дейінгі дайындықпен барынша қамту Ақмола (68,2%) және Ақтөбе (64,4%) облыстарында байқалады. Балалардың ең аз қамтылуы Маңғыстау (46,7%), Атырау (46%) облыстарында және Астана қаласында 38,5% мәнімен байқалады, бұл республикалық мәннен 52,8% төмен.
0-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен қамтудың төмендігі, біріншіден, «Білім туралы» Заңға сәйкес, балаларды 1-сыныпқа қабылдағанға дейін мектепке дейінгі тәрбиелеу сондай-ақ отбасында да жүзеге асырылуы мүмкін, тек 5-6 жастағы балаларды мектеп алды даярлық міндетті. Екіншіден, бұл аз қамтылған отбасылардағы ата-аналар тамақтану және жол ақысы сияқты байланысты шығындарды төлей алмайтындығына байланысты болуы мүмкін. Сондықтан балалардың едәуір санын мектепке дейінгі мекемелерге қабылдау мүмкін емес және олар кезек тізімінде жоқ.
Елдегі балаларды қамтуды қамтамасыз етуде «Білімді ұлт» сапалы білім беру» ұлттық жобасы іске асырылуда, оның шеңберінде балаларды 2 жастан 6 жасқа дейін және 3 жастан 6 жасқа дейін тиісінше 95% және 100% деңгейіне дейін сапалы мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамту көрсеткіштері көзделген.
Бірақ осы бағыттағы жүйелі жұмысқа қарамастан, елде мектепке дейінгі білім беру ұйымдарындағы орындарға қажеттілік сақталуда. Мәселен, 2021 жылы мектепке дейінгі мекемелерде орын алуға кезекте 283 637 бала тұрды, бұл мектепке дейінгі білім берумен қамтылмаған балалардың 47%-інен 1 жастан 6 жасқа дейінгі балалардың 11% құрайды. Бұдан басқа, Қазақстанда соңғы 21 жылда бала туу талдауы 2000 жылдан 2021 жылға дейін бала туудың жоспарлы өсуі байқалатынан көрсетеді, бұл мектепке дейінгі ұйымдарда орын тапшылығы бойынша жағдайды қиындатады.
Қазақстанда мемлекет ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға өзін-өзі жетілдіру, білім берудің барлық деңгейлерінде өмір бойы оқуды жалғастыру, олардың қабілеттерін еркін дамыту, білім беру жүйесі ұсынған шектерде білім алу нысанын таңдау құқығын беруді қоса алғанда, олардың жеке даму ерекшеліктерін ескере отырып, жағдай жасайды.
2021 жылы ел Президентімен инклюзивті білім беруге қатысты кейбір заңнамалық актілерге түзетулер енгізілді. Енді ерекше қажеттіліктері бар балаларды оқытатын білім беру ұйымдары білім беру бағдарламаларын білім алушылар мен тәрбиеленушілердің жеке даму ерекшеліктері мен әлеуетті мүмкіндіктеріне сәйкес бейімдеуі тиіс.
Нәтижелерге сәтті қол жеткізу үшін инклюзивті мекеме үшін бейімделген әдістемелік әзірлемелерді, жұмыс әдістерін ескере отырып, дамушы ортаға арнайы жағдайлар жасау маңызды.
Мектепке дейінгі тәрбие мамандығы бойынша техникалық және кәсіптік және жоғары білімі бар тәрбиешілердің үлесі 65,5% құрайды. Егер біліктілік санаттары бойынша қарайтын болсақ, онда санаты жоқ педагог қызметкерлердің үлесі 51,3% құрайды, яғни педагог қызметкерлердің жартысында біліктілік санаты жоқ. Бұл мектепке дейінгі білім беруде білім беру қызметтерін көрсету сапасына әсер етеді.
2019 жылы «Педагогдардың мәртебесі туралы» қабылданған Заң педагогтар үшін қолайлы жағдайлар жасауға бағытталған шаралар кешенін іске асыруға мүмкіндік берді. Алайда, бала-бақша тәрбиешілері білім берудің барлық деңгейлері бойынша ең жалақысы төмен санаттардың бірі болып қалуда.
Мектепке дейінгі білім беруді дамыту факторларының бірі қаржыландыру болып табылады. Мектепке дейінгі білім беру саласындағы қаржыландыру Жан басына шаққандағы қаржыландыру әдістемесімен реттеледі. 2017 жылға дейін мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту ұйымдарын сметалық қаржыландыру қолданылды. Жан басына шаққандағы нормативтік қаржыландыру жүйесі «ақша қатысушылардың соңынан ереді» деген қағидатына негізделген және қатысушылардың сапалы білім беру қажеттіліктері қаражатты бөлуде шешуші рөл атқаратын жағдайлар жасау есебінен мемлекеттік бюджетті оңтайлы пайдалануды қамтамасыз етуге арналған.
Жоба шеңберінде мектепке дейінгі білім беруді дамытуға 2021-2025 жыл кезеңіне 82600 млн. теңге көзделген (1-сурет). Мектепке дейінгі білім беру саласын қаржыландырудың жыл сайын ұлғаюы байқалады. 2021 жылы мектепке дейінгі білім беруге арналған шығыстар өткен жылмен салыстырғанда 16,9%-ке ұлғайды және 337,08 млн. теңгені құрады.
Мектепке дейінгі білім беруге қаржыландырудың ұлғаюына қарамастан ол дамыған елдердің деңгейінен артта қалуда. Солай, 2021 жылға мектепке дейінгі білім беруді қаржыландыру ЖІӨ-нің 0,5% құрады. ЭЫДҰ мен ЮНИСЕФ ұсынған деңгей ЖІӨ-нің кемінде 1-2% құрайды.
Елдегі мектепке дейінгі білім беруді одан әрі дамыту үшін бірқатар жүйелі құжаттар қабылданды. Мысалы , 2021 жылы мектепке дейінгі білім беру сапасын арттыру үшін қажетті жағдайлар жасауды көздейтін Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды дамыту моделі (Модель) бекітілді, педагогтардың жалақысын көтеру Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауында көзделген. Бұдан басқа, ағымдағы жылы мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға қолжетімділікті кеңейтуді көздейтін Қазақстан Республикасында мектепке дейінгі, орта, техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың 2023 – 2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы қабылданды.
Алайда, мектепке дейінгі білім беру саласындағы жүйелі мәселелерді шешу үшін, елде бала туудың жоғары жағдайында, бұл мектепке дейінгі ұйымдардағы орындардың тапшылығына әкеп соғады, әдетте, бұл ірі қалалар (мысалы, Астана, Алматы қалалары), балаларға қаржыландыру көлемінің болжамын жүзеге асыру және балаларға бағытталған шығыстар бойынша, оның ішінде мектепке дейінгі білім беруде базаны қалыптастыру қажет. Жан басына шаққандағы қаржыландыру әдістемесі шеңберінде қаржыландырумен мектепке дейінгі ұйымдарға баратын балалар ғана қамтылғанын атап өту қажет.
Бірқатар зерттеулерде білім беруді қаржыландырудың жеткілікті көлемінің маңыздылығы көрсетілген. Дж. Гэлбрейт атап өткен: «Адамның ақыл-ойына салынған доллар теміржолдарға, бөгеттерге, машиналарға және басқа да күрделі игіліктерге салынған долларға қарағанда ұлттық кіріске көбірек пайда әкеледі. Білім күрделі салымдардың жоғары өнімді нысанына айналады, оның өсу қарқыны жасқа, білім мен тәжірибенің моральдық құнсыздану қарқынына байланысты болады».
Барлық мақалалар
