10.07.2023
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ МЕН ПРАКТИКА
- Барлық экономистер, олардың мамандануына қарамастан, қандай-да бір шамада экономикалық теорияны және оның заңдарын зерттеді. Бірақ әрқашан алынған теориялық білімді біз өз еліміздің нақты проблемалары мен тәжірибесімен байланыстыра алмаймыз.
- Сол арада, экономикалық заңдар да, табиғат заңдары сияқты да сөзсіз және де егер олар түсінілмесе немесе оларға қарсы тұруға тырысса, нақты теріс салдарға әкелуі мүмкін.
- Осы «Экономикалық теория және практика» циклінде біз қазақстандық экономикасының нақты мысалдарының экономикалық теория заңдарының қолданысы қалай жүзеге асырылатынын түсінуге тырысамыз.
Бүгінгі бізде тақырып:
МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДІК: ЖИЫНТЫҚ СҰРАНЫС ЖӘНЕ ЖИЫНТЫҚ ҰСЫНЫС
(қазақстандық экономика мысалында)
ТЕОРИЯ. Белгілі болғандай, кез-келген ұлттық экономиканың жағдайы екі маңызды біріктірме көрсеткіштермен анықталады - жиынтық сұраныс(AD) және жиынтық ұсыныс(AS). Ұлттық экономиканың макроэкономикалық тепе-теңдігі AD және AS қисықтарының қиылысы болған кезде пайда болады. Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс деңгейлеріндегі өзгерістер ел экономикасындағы өзгерістерді түсіндіруге мүмкіндік береді.
Теория бойынша жиынтық сұраныс(AD) келесі негізгі компоненттерден тұрады: тұтыну шығыстары (С); инвестициялық шығыстар (I); мемлекеттік шығыстар (G); таза экспорт (NX):
AD = C + I + G + NX (1)
Жиынтық ұсыныс (AS). Кейнсиандық теорияға сәйкес, қысқа мерзімді кезеңдегі жиынтық сұраныс елдегі экономикалық белсенділік деңгейін, яғни өнім шығарудың (жиынтық ұсыныс) және жұмыспен қамтудың мүмкін болатын ең жоғары деңгейін анықтайды.
AD-AS моделін талдау мемлекеттің экономикаға араласуының қажеттілігі немесе қалаусыздығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПРАКТИКА. Ал шын мәнінде сұраныс пен ұсыныстың (supply-demand mismatch) алшақтықтары Қазақстан экономикасына қалайша әсер ететінін шындықта қалай көруге болады?
Қазақстанның жиынтық сұранысының өзгеруін біз Ұлттық шоттар статистикасының (бұдан әрі - ҰШС) «Түпкілікті пайдалану әдісімен жалпы ішкі өнім» деректерінен көреміз. Дәл осы жерде жиынтық сұранысты қалыптастыратын көрсеткіштердің өзгеру динамикасы анықталады:
- үй шаруашылығын түпкілікті тұтыну шығындары;
- мемлекеттік органдардың түпкілікті тұтыну шығындары;
- инвестицияларға сұраныс (негізгі капиталдың жалпы жинақталуы);
- сыртқы сұраныс (тауарлар мен қызметтердің таза экспорты).
Қазақстанның жиынтық ұсынысының өзгеруін біз «Өндіріс әдісімен жалпы ішкі өнім» ҰШС деректерінен көреміз, мұнда жиынтық ұсынысты қалыптастыратын экономика сегменттерінің жиынтық сұранысының өзгеруіне қалай жауап қайтарғаны анық байқалады.
Нәтиже. Біздің тақырыпты неғұрлым айқын мысалмен сипаттау үшін дағдарыстық 2020 жылғы пандемиясының соңғы оқиғаларына және олардың Қазақстандағы жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсынысқа әсеріне қайта оралуға болады. Өйткені, сол кезде Қазақстанның ЖІӨ 97,5%-ке дейін түсті.
Біз осы екі деректер көзін талдадық және салыстырдық және де дағдарыстық 2020 жылдың жиынтық сұраныстың талықсытпалары сұранысты қалыптастыратын негізгі макроэкономикалық агенттерге әр-түрлі болып және Қазақстандағы жиынтық ұсынысты қалыптастыратын түрлі салаларына қалай әсер еткенін көрдік. Нәтижесінде біз қызықты, кейде біз күтпеген нәтижелерді де алдық. Жиынтық сұраныстың талықсытпаларынан кім және неге барлығынан көп зардап шекті?
Егер Сізге қызық болса, біз бұл туралы келесі шолуда қысқаша айтып береміз.
Жалғасы бар
Сара Нурбековна Алпысбаева
э.ғ.д., бас ғылыми қызметкер
Барлық мақалалар
