27.07.2023
Әлемдік даму – 2023 Дүниежүзілік Банктің баяндамасына сәйкес, бүгінде өз азаматтығы елдерінен тыс жерде шамамен 184 млн адам тұрады, бұл жер шарының барлық халқының 2,3% құрайды. Бұл ретте олардың жартысы - орташа табыс деңгейі төмен елдерден шыққандар.
Халықтың көші-қонының себептері жер бетінде жатыр, бұл әл-ауқат деңгейіндегі айырмашылықтар және адамдардың әлеуметтік жанжалдар мен күйзелістерге реакциясы. Бұл теңгерімсіздіктер климаттық өзгерістермен де күшейе түседі, 2050 жылға қарай әлемнің алты аймағында 216 млн. астам адам өз елдерінің басқа аудандарына қоныс аудара алады.
Аз дамыған елдерден мигранттардың келуі табысы және өмір сүру деңгейі жоғарырақ елдердің тұрғындарына шиеленіс туғызады. Жергілікті тұрғындар үшін иммигранттар - жұмыссыздық, қылмыстың өсуі және әлеуметтік қамсыздандыру деңгейінің төмендеуінің көзі болып табылады. Халықаралық көші-қон ағындарын реттеу, оның ішінде оған кедергілерді азайту арқылы теңсіздікті азайтуға және әлемдегі кедейлікті азайтуға бағытталғаны түсінікті. Бірақ бұл ғаламдық ауқымдағы пайымдаулар, ал жеке қала тұрғындарының қоғамдық тәртібі мен әл-ауқаты бұл нақты проблема және ол нақты адамдарға қатысты. Олар үшін ұзақ мерзімді перспективада көші-қонның пайдасы туралы дәлелдер өзекті емес, қабылдаушы елдердің үкіметтері өздерінің маңызды мәселелерін «осында және қазір» шешу керек.
Мигранттарға – жоғары білікті мамандарға қатысты келетін болсақ, олардың көпшілігі АҚШ, Ұлыбритания, Канада және Австралияға көшеді, бұл олардың әлемдегі жалпы санының шамамен 70% құрайды, бұған қоса Франция мен Германия сияқты елдердің көптеген азаматтары осы елдерге кетеді. Бұл елдерде жоғары білікті кәсіпқойлардың болады, бұл өз кезегінде еңбек өнімділігін арттыру факторы болып табылады. Білікті мигранттар еңбек нарығындағы мамандардың тапшылығын жабады, өздері үшін жаңа елге салыстырмалы түрде еркін бейімделеді және жергілікті билік пен халық үшін қиындық тудырмайды.
Жан-жағынан алып қарағанда, алдағы онжылдықтарда көші-қон әртүрлі даму деңгейлері бар елдер үшін сөзсіз құбылыс болады. Көші-қон факторын оңтайлы пайдалану шығу елдерінде де, көші-қон тағайындалған елдерде де бірқатар әлеуметтік-экономикалық проблемадарды шешуге ықпал етуі мүмкін.
Дүниежүзілік Банктің мамандары «сәйкестік және уәждер матрицасына» деп аталатын, соған негізделетін тәсілге кеңес береді, ол өз кезегінде екі параметрге негізделген:
- 1) шыққан елдерден келген мигранттардың дағдылары мен сапалық сипаттамалары арналым елдердің талаптары мен қажеттіліктерін қаншалықты қанағаттандырады;
- 2) адамдардың орын ауыстыру уәждері мен ынталандырмалары.
Мұндай тәсіл Қазақстан үшін де өзекті, ол көші-қон түрлерін жіктеуге және тиісінше олар үшін мемлекеттік саясат шараларын түзетуге мүмкіндік береді.
ҚР Ұлттық статистика бюросының деректеріне сәйкес, 2012 жылдан бастап республикадағы көші-қон сальдосы тұрақты түрде теріс. Бұл ретте, 2020 жылды (пандемия кезеңі) және 2022 жылды (Ресейде жұмылдыру жарияланғанына байланысты) қоспағанда, бұл көрсеткіш жақсармайды, кеткендердің санын көбейту және азаматтығын алғандар санын азайту тренді айтарлықтай тұрақты.
Қазақстандықтар жиырма жыл ішінде барлығынан жиі кететін елдер бөлігінде де қызықты статистика. Біздің отандастарымыздың ең көп саны бәрінен көбі Ресей мен Германияға тұруға кетті. Жеке топ ретінде Беларусь, Украина және Өзбекстанды бөлуге болады.
Білікті мамандары кететін шыққан елдері үшін көші-қондар «ғұламалардың жылыстауы» деп аталатын проблема үсті-үстіне өзекті бола түсуде. Әрине, көбірек дамыған елдермен бәсекелесу және жоғары жетік мамандар үшін жақсы жағдайлар жасау қиын. Дегенмен, елдің тұру және жұмыс істеу үшін тартымдылығын арттыру міндеті күн тәртібінен алынбайды. Басқа жағдайда жоғары білікті мамандардың эмиграциясы жалғаса беретін болады.
Кейбір бағалаулар бойынша, соңғы бес жылда Қазақстаннан 300 мыңға жуық адам кеткен, олардың үштен бірі - жоғары білімі бар. Бұл сан қомақты және ел үшін шығын өте маңызды, тіпті қазақстандық білім берудің салыстырмалы түрде төмен деңгейін ескерсек те. 2011-2022 жылдар аралығында елге кірген жоғары білімі бар адамдар саны екі еседен астам қысқарды. Жасыратыны жоқ, бүгінде жастар санының көпшілігі шетелге оқуға да, жұмыс жасауға да баруға ниетті.
Сондай-ақ, елге келудің, онда болудың және басқа да әлеуметтік проблемалардың заңсыз сипатын қоса алғанда, осыған барлық ілеспе жағдайларымен, кеткендердің орнына біліктілігі азырақ жұмысшылардың келуі жаңалық емес.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің деректеріне сәйкес, Қазақстанда заңды түрде жұмыс істейтін шетел азаматтары ғана ағымдағы жылдың 1 маусым айына 14,2 мыңнан астам адамды тіркеді.
Қазақстан үшін халықаралық көші-қонның доноры да, жеткізушісі де болып табылатын ел ретінде жоғары білікті жұмыскерлердің ғаламдық нарығының артықшылықтарын және осы саладағы ұсыныстарды пайдалану маңызды. Атап айтқанда, қайтарымды көші-қонды ынталандыру бойынша неғұрлым белсенді және тиімді шаралар қажеттілігінің мерзімі жетті, осы жұмыс үшін біздің елімізде нақты мүмкіндіктері бар. Бұдан басқа, отандастарымыздың шетелдегі өкілдігінің кеңеюін ескере отырып, біздің диаспораларымыздың, әсіресе алыс шетелдердің дамыған елдерінде мүмкіндіктерін пайдалану қажет. Сөз болып отырған ақша аударымдары туралы емес, дегенмен бұл мемлекеттік бюджетті толықтырудың бір түрі, атап айтқанда Орталық Азияның бірқатар елдері үшін, ал болу елдерінен инвестициялар, инновациялар мен технологияларды тартуға жәрдемдесу. Яғни, кеткен мигранттар өз отанына капитал, білім, бизнес мәдениеті ағынының белсенді бейресми тірі арнасы бола алады. Мұның бәрі біздің елден «ғұламалардың жылыстауы» проблемасы үшін ерекше өтемақы түрі болар еді.
Келешекте қазақстандық экономикадағы жағдай жақсарған, эмигранттарды қайтару үшін не олардың екі елге тұруы үшін ынталандырушы жағдайлар жасалған жағдайда (мысалы, салықтық ынталандыру) олар республика экономикасы үшін көп пайда әкелуі мүмкін болар еді.
Қазақстан Республикасының 2023-2027 жылдарға арналған көші-қон саясаты тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспарында бірқатар қажетті және тиімді шаралар салынған, бұл ретте олардың едәуір бөлігін іске асыру мерзімі (2023 жылғы 3-тоқсан) басталып қалғанына өзіне назар аудартады.
Ғабит Матаев, жетекші ғылыми қызметкері
Барлық мақалалар
