07.08.2023
Жиынтық ұсыныс (AS – aggregatesupply ағыл. сөзінен) бұл әрбір мүмкін баға деңгейіндегі ұлттық экономикадағы өндірістің нақты көлемінің деңгейі.
Жиынтық ұсыныс қисығы оң көлбеуге ие және де теория бойынша шартты түрде үш кесіндіден тұрады:
- Кейнсиандық кесінді (қысқа мерзімді) – AS қисығы көлденең. Бұл құлдырау және өндіріс факторларын толық пайдаланбау кезеңіндегі экономикаға сәйкес келеді. Мұндай жағдайда өндірістің нақты көлемін арттыру дұрыс және баға деңгейінің жоғарылауымен бірге жүрмейді
- Өрлемелі кесінді – (аралық) AS қисығы экономиканың жекелеген секторларының біркелкі емес даму нәтижесінде жалпы баға деңгейінің өсуі аясында ұлттық өндірістің нақты көлемінің ұлғаюы болған кезде экономиканы сипаттайды
- Классикалық кесінді (ұзақ мерзімді) – AS қисығы тік болып табылады, өйткені экономика барлық мүмкін экономикалық ресурстарды пайдаланады (халықты толық жұмыспен қамту кезінде). Мұндай жағдайларда қысқа уақыт ішінде өндірістің нақты көлемін ұлғайту мүмкін емес
Жалпы экономикалық тепе-теңдікке қол жеткізу мәселесі. Экономикалық тепе-теңдікке қол жеткізілетін жағдайлар жиынтық ұсыныстың қай кесіндісінде жиынтық ұсыныс қисығының жиынтық сұраныстың жаңа қисығымен қиылысатындығына байланысты.
Теорияда, жиынтық сұраныстың төмендеуі кезінде AD және AS өзара әрекеттесу моделі мынаны көрсетеді:
- кейнсиандық кесіндіде ұлттық өндірістің нақты көлемі азаяды, ал баға деңгейі өзгеріссіз қалады.
- аралық кесіндіде ұлттық өндірістің нақты көлемі мен баға деңгейі төмендейді деп болжанады.
- классикалық кесіндіде бағалар түседі, ал ұлттық өндірістің нақты көлемі толық жұмыспен қамту деңгейінде қалады.
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПРАКТИКА: ұлттық өндірістің жиынтық сұраныстың талықсытпаларына реакциясы.
Біздің жағдайда, біз Қазақстанның ұлттық өндірісінің қысқа мерзімді кезеңдегі 2020 жылғы пандемия дағдарысының жиынтық сұранысының талықсытпаларына реакциясын жиынтық ұсыныстың кейнсиандық кесінді шеңберінде қарастыруға болады деп болжаймыз.
Ұлттық өндірістің қай секторлары теориялық тұрғыдан ең көп зардап шегуі мүмкін? Жиынтық ұсыныстың жиынтық сұраныстың талықсытпаларына жауапты реакциясы, ең алдымен, экономиканың секторларында өндірістің құлдырауына әкелуі мүмкін, олар келесіден тәуелді:
- халықтың түпкілікті тұтынуына арналған шығыстардан;
- экспортқа бағдарланған мұнай-газ және басқа да тау-кен өндіру салаларының өнімдеріне сыртқы сұраныс;
- көліктік жеткізілімдерге сұраныс.
Ал Қазақстанда іс жүзінде қалай болды? Шынында да, 2020 жылы ұсыныстың ең үлкен төмендеуі келесі салаларда байқалды:
- халық пен бизнес табыстарының төмендеуіне жауап ретінде қызмет көрсету саласының ЖҚҚ көлемі 94,7%-ке дейін, о.і. «Көтерме және бөлшек сауда» саласында 96,7%-ке дейін қысқарды;
- сыртқы сұраныстың қысқаруына жауап ретінде мұнай-газ секторының ЖҚҚ көлемі 94,2%-ке дейін айтарлықтай қысқарды;
- жеткізулерде және тасымалдау құнының өсуіндегі жаппай іркілістер жағдайында, елдік локдаундар жағдайында «Көлік және қоймалау» саласының ЖҚҚ 77,3% деңгейіне дейін қысқарды.
Осылайша, біз көрсеткен негізгі макроэкономикалық агенттердің, сондай-ақ Қазақстанның ұлттық экономикасы салаларының 2020 жылғы дағдарыстың экзогендік талықсытпаларына реакциясының ерекшеліктерін жақсы үйренген сабақ және баға жетпес тәжірибе ретінде қарастыру қажет екені әлбетте: жаңа сыртқы талықсытпалар орын алуы мүмкін болған жағдайда (ал қазіргі ғаламдық тұрақсыздық жағдайында бірде-бір ел олардан олардан сақтандырылмаған) біз неге дайын болуымыз керек және оларды барабар және дұрыс макроэкономикалық саясат әдістерімен оларды қалай жеңуге болады
Бірақ бізде тағы бір маңызды және қызықты аспект ашылмай қалды: әр түрлі өңірлердің жиынтық сұраныстың талықсытпаларына реакциясы қандай болды және ол неге соншалықты әр-түрлі? Дағдарыс жағдайында әкімдер неге дайын болуы керек? Егер Сізге қызық болса, онда бұл туралы келесі шолуда.
Алпысбаева Сара Нұрбекқызы, э.ғ.д., профессор, Қоғамның бас ғылыми қызметкері
Барлық мақалалар
