09.08.2023
Бүгінде елдердің экономикалық саясаты арасында ғылыми және сараптамалық қауымдастықтар арасында ескі өнеркәсіптік өңірлерді қайта жандандыру (бұдан әрі – ЕӨӨ) мәселенамасы ерекше қызығушылық тудырады.
Көптеген зерттеулерге сәйкес, ЕӨӨ - өнеркәсіптің бір немесе бірнеше бейіндік салаларға тәуелділіктің жоғары деңгейі, икемсіз институционалдық құрылымы және нарықтан біртіндеп тым инновациялық тауарлармен ығыстырылатын өнімдері бар ерекше аумақтар. Алыс шетелдегі ғалымдардың көпшілігі «old industrial area» сияқты терминін сүйенеді.
ЕӨӨ ерекшелігі оларды белгілі бір тарихи кезеңге және дамудың белгілі бір сатысына байланыстыру: пайда болу – гүлдену – тоқырау – дағдарыс – қайта туылу. Бұл дәстүрлі-индустриалды өңірлер, моноқалалар, депрессиялық өңірлер, кейбір қалалық агломерациялар сияқты сыртқы және ішкі нарықтардағы экономикалық жағдайдың салдарынан қазіргі уақытта депрессияға ұшыраған басқа өнеркәсіптік аумақтық құрылымдардан ЕӨӨ-ні ажыратады.
ЕӨӨ классикалық және қуып жетушы түрі бар. Классикалық ЕӨӨ Батыс және Орталық Еуропа мен АҚШ-та кең таралған. Азия мен Латын Американың дамушы елдері үшін олардың индустриялары классикалық және бұрын дамыған технологияларды қайталама пайдалану негізінде әлдеқайда кеш қалыптасқандығына байланысты қуып жетуші түріндегі ЕӨӨ-мен сипатталады.
Жалпы тәсілдермен қатар, елдердің әр тобында ЕӨӨ экономикасын жандандыруға арналған өзіндік құралдар жиынтығы бар.
Батыс Еуропалық елдерінің ЕӨӨ-ні қайта жандандыру тәжірибесі
Олардың ішінде Манчестер мен Глазго (Ұлыбритания), Рур (Германия), Лилль (Франция), Бильбао (Испания) және т. б. көбірек белгілі.
I кезеңде билік пен бизнес өнеркәсіптің негізгі салаларын сақтауға күш салды. Осы мақсатта өңірлерде көлік және қала инфрақұрылымын жаңғырту жүргізілді және өнеркәсіптік кәсіпорындарды қайта құрылымдау жүргізілді. Бизнестің тұрақтылығын арттыру мақсатында өңірдің ірі өнеркәсіптік кәсіпорындары шеңберінде бірігу мен жұтылу санының өсуі байқалды.
Шетелдік инвесторларды тарту саясаты өңірлік экономиканы қолдауға елеулі үлес қосты. Солай, 1960 жылдары шамамен 25 мың жұмыс орнын құрып, Рурда жаңа зауыттарды Nokia және Opel ашты. Алайда, биліктің күш-жігері ЕӨӨ-нің ішкі проблемаларын шешпеді және қажетті нәтиже бермеді.
II кезең өңірлердің одан әрі өсудің жаңа стратегияларын өз бетінше іздеуінен тұрды. Қайта жандандырудың екі негізгі сценарийі ерекшеленеді:
- Қайта индустрияландыру – өнеркәсіпті жаңа технологиялық негізде жандандыру. Берілген сценарий шеңберінде ЕӨӨ-де адами капиталдың сапасын арттыру, инновацияларды ендіру, технологиялық парктер құру есебінен қолданыстағы салаларды жаңғырту және өнеркәсіпте жаңа өндірістерді құру саясаты жүргізілді. Бұл даму жолы өңірлерге қолда бар өндірістік әлеуетті барынша іске қосуға және өнеркәсіпті өсудің негізгі локомотиві ретінде сақтауға мүмкіндік берді. Мысалы, білдек жасау, инжинирингтік қызметтер, өнеркәсіптің негізгі салаларын кәсіпорындармен экологиялық технологияларын дамыту (Солтүстік Рейн-Вестфалия жері, Германия).
- ЕӨӨ экономикасын қайта құрылымдау және қызмет көрсету саласына басымдықды ығыстыру. Өңірлердің жаңа мамандануын таңдау туризм мен креативті индустриядан бастап ақпараттық технологиялар немесе денсаулық сақтау саласындағы ғылыми әзірлемелерге дейін түрлендірілді.
Не болды:
- Экономиканың баламалы секторларының соңғы дамуын қолдау бойынша бизнес пен жергілікті билік арасында белсенді өзара іс-қимылды жолға қою.
- Мамандандыру саласының өзгеруі өнеркәсіптік өндірістерге тәуелділікті азайтуға, өңірлердің имиджін жақсартуға және жаңа бәсекелестік артықшылықтар жасауға ықпал етті. Мысалы, Бильбаодағы Guggenheim мұражайы туристер есебінен үш жыл бойы жергілікті бюджетке шамамен 100 млн. еуро салық түсімін әкелді. 2017 жылы Манчестердің музыкалық индустриясы қалаға 169 млн. фунт стерлинг әкелді.
Орталық және Шығыс Еуропа елдерінің ЕӨӨ-ні қайта жандандыру тәжірибесі батыс еуропалық моделінен бірқатар аспектілері бойынша ерекшеленеді. Біріншіден, Чехия мен Польшаның өнеркәсіптік өңірлері батыс еуропалық ЕӨӨ-ден қатар дамығанымен және де сонымен қатар өзімен бірге классикалық түрдегі ЕӨӨ көрсетсе де, жоспарлы экономиканың өмір сүру кезеңінде олардағы өнеркәсіптің маңызы мен шоғырлануы күшейе түсті. Екіншіден, Польша мен Чехиядағы дағдарыс пен қайта жандандыру процесі Батыс Еуропа елдерінің бұрынғы индустриялық орталықтарына қарағанда 20-30 жылға кеш басталды.
Польшадағы ең танымал ЕӨӨ - Катовице қ. орталығы бар Жоғарғы Силезия және қалалық агломерацияс Лодзь қ., Чехиядағы ЕӨӨ - Острава қ. әкімшілік орталығы бар Моравия-Силезия шеті және Мост ауданы.
I кезеңде (1989-1993 жж.) нарықтық реформалар жүргізілді: өнеркәсіппен орталықтандырылған басқарудан бас тарту, мемлекеттің экономикадағы үлесін қысқарту, өнеркәсіптік кәсіпорындарға мемлекеттік демейқаржылар, өнеркәсіптік кәсіпорындарды жекешелендіру, бағаны ырықтандыру, шағын және орта кәсіпорындардың дамуын ынталандыру.
II кезең (1993-2002 жж.) – ЕӨӨ өнеркәсіптің базалық салаларын қайта құрылымдау бағдарламалық құжаттарды іске асыру, өнеркәсіптік кәсіпорындарды біріктіру, өнеркәсіптің базалық салаларының өндірістік қуаттарын қысқарту, өнеркәсіптің базалық салаларының қызметкерлерін қысқарту, өнеркәсіп қызметкерлерін қайта оқыту арқылы өтті. Алайда, биліктің Жоғарғы Силезияның көмір өнеркәсібін қайта құрылымдау жөніндегі күш-жігеріне қарамастан, экономикалық өсудің локомотиві ретінде негізгі саланы сақтау Польшада сәтсіздікке ұшырады. Польшада көмір өндіру көлемі 1989 жылғы 177,4 млн. тоннадан 75 млн. тоннаға дейін, 2015 ж. 128 қысқарды, олардың 90%-і Жоғарғы Силезияда өндіріледі. Салада жұмыс істейтін жұмысшылар саны 1989 жылы 416 мың адамнан 2014 жылы 110 мың адамға дейін және 2016 жылы 76 мың адамға дейін қысқарды. Еуропалық зерттеушілердің болжамдары бойынша, 2050 жылға қарай өңірдегі көмір өнеркәсібі жоғалады. Польша билігінің өнеркәсіптің жаңа салаларын қолдаудың орнына оны қайта жандандырудың алғашқы кезеңдерінде өңірдің мамандандырудың дәстүрлі секторларын реанимациялау әрекеттері қате болды және айтарлықтай шығындар әкелді.
III кезең (2002 ж. – қазіргі уақыт) Инвестициялық тартымдылықты арттыру және ЕӨӨ экономикасын әртараптандыру.
Бұрынғы өнеркәсіптік алаңдар базасында мәдени объектілерді құру, туристік оқиғаларды ұйымдастыру, шетелдік инвесторларды тарту, интеграциялық бірлестіктерге қатысу, өнеркәсіптің жаңа салаларын дамыту, өнеркәсіптің шоғырланған аудандарында өткен экологиялық залалды өтеу, өнеркәсіптің базалық салаларын өндіруді қысқартуды мемлекеттік қолдау.
Жалпы, Польшаның Жоғарғы Силезиясын жандандыру тәжірибесі әлемдік тәжірибеде ЕӨӨ-ні қайта жандандырудың ең сәтті мысалдарының бірі болып табылады.
Не болды:
- Жоғарғы Силезияда еңбек өнімділігінің екі есе өсуіне қол жеткізу;
- өнеркәсіптің өңір экономикасындағы жоғары рөлін сақтау және оның өнеркәсіптік әлеуетін барынша пайдалану;
- өңірдің өсуінің жаңа драйверлері іс жүзінде автомобиль жасау және химия өнеркәсібі болды, оған бұрын көмір өнеркәсібі мен металлургияда жұмысқа орналастырылған жұмыс күшінің едәуір бөлігі өтті;
- халықты белсенді әлеуметтік қолдау (Жоғарғы Силезиядағы жұмыссыздық екі есеге жуық төмендеді және 2018 жылға қарай 4,3% құрады).
АҚШ ЕӨӨ қайта жандандыру тәжірибесі. АҚШ-тың ескі өнеркәсіптік өңірлеріне «тот белдеу» деп аталатын аумақтар кіреді, мысалы, Детройт (Мичиган), Питтсбург (Пенсильвания), Чикаго (Иллинойс), Кливленд (Огайо) және т. б. қалалық агломерацияларды қоса.
I кезең 1970-1990 жж. - салалардың бәсекеге қабілеттілігін қолдау. Берілген кезеңде негізгі салалардың өнеркәсіптік өнім брендінің маңыздылығын арттыру, отын шығынын шектеу, импорттық тауарларға баға шектеулері, квоталау (1984 жылы АҚШ ішкі американдық нарықтың 18,5% мөлшерінде импорттық болат квотасын белгіледі), экологиялық стандарттар мен қауіпсіздік деңгейіне талаптарын енгізу сияқты саясат құралдары қолданылды.
Ішкі нарықтағы экологиялық, бағалық және басқа талаптарды қатаңдату есебінен Үкімет кәсіпорындарды жаңа технологияларды енгізуге ынталандырды. Бұл қадамдар американдық корпорациялар үшін дағдарыстың әсерін жеңілдетті, бірақ айтарлықтай оң нәтиже бермеді. Алайда, көптеген кәсіпорындар өндірісті жаңартудың орнына өндірістік қуаттарды Мексикаға немесе азия елдеріне көшіру арқылы өзінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды жөн көрді. Мұндай компаниялардың арасында -Детройттағы негізгі жұмыс берушілер болып табылатын GM және Ford.
II кезең (1990-2010 жж.) осындай муниципалдық бастамаларды келесі арқылы жүзеге асырумен сипатталды:
- Даму бағдарламаларын әзірлеу. Солай, 1994 жылы Питтсбургте Өңірлік экономиканы қалпына келтіру бағдарламасы әзірленді. Осындай бағдарламалар туристік объектілердің құрылысына серпін берді.
- Бюджет шығыстарын қысқарту.
- Салық жүктемесін ұлғайту.
- 2000-2010 жылдардағы білім беру бастамаларын қолдау. Питтсбургтегі Карнеги-Меллон университеті IBM-мен бірлесе отырып, университеттің электронды-есептеу инфрақұрылымының негізіне айналған және ақпараттық технологиялар саласындағы білім беру бағдарламаларын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін Andrew'Sproject виртуалды есептеу ортасын құрды және іске қосты.
- Индустриалды ауыл шаруашылығын ынталандыру (urbangardening) өңірдің сыртқы жайғастыруын жақсарту әдісі ретінде. 2006 ж. Чикагода фермерлер мен бақтар желісінен тұратын GaryComerYouthCenter жастар орталығы ашылды.
- Имидждік іс-шараларды өткізу. 2009 ж. Питтсбургте Саммит G 20.саммиті өтті.
III кезең (2010 ж. – қазіргі уақыт) - АҚШ-тағы өңдеу өндірістерін жандандыруға баса назар аудару. Негізгі құралдар:
- Осы қалалардың инфрақұрылымына инвестициялар тарту. 2015 ж. Чикаго қала инфрақұрылымына 8 млдр. доллар мөлшеріндегі инвестицияларды көздейтін Тұрақты даму жоспарын қабылдады.
- Жұмысшы кәсіптерінің имиджін арттыру.
- Сыртқы дағдарысты басқару.
- Экологиялық нормативтер мен шектеулерді енгізу. 2014 ж. шығарындыларды азайтуға және метанның ағып кету ережелерін қатаңдатуға бағытталған «Таза энергия» бағдарламасы қабылданды. Алайда, 2017 ж. экологиялық шектеулерді азайту курсы қабылданды, АҚШ Париж келісімінен шығу ниетін білдірді.
- Университеттер мен бизнестің өзара байланысын кеңейту. 2015 ж. «Өндірістік университеттер туралы акт» (ManufacturingUniversitiesActof 2015) қабылданды, оның шеңберінде өңдеу өнеркәсібі фирмаларымен бірлескен жобаларды жүзеге асыру үшін жыл сайын 2019 жылға дейін 5 млн.долл. алатын 25 АҚШ университеттері бөлінді.
- Бос өндірістік алаңдарды қайта құру (Michigan outdoor Adventure Center ойын-сауық паркі, тұрғын-үй кешені және кеңсе үй-жайлары).
- Сауда Протекционизмі. 2018 ж. 23 наурызынан бастап АҚШ болат (23%) және алюминий (10%) әкелім баждарын енгізді, ал 2018 ж. 1 маусымынан бастап олардың қолдануын ЕО, Канада және Мексикада жасалған өнімдерге таратты.
Не болды:
- Саясаттың экономикалық мәселелерді басым шешуге баса назар аударуы ұлттық өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігін жалпы нығайтуға ықпал етті. Дүниежүзілік банктің деректері бойынша, 1994-2017 жж. АҚШ-тың өңдеу өнеркәсібінің өндіріс көлемі 1,4-тен 2,2 трлн. долларға дейін екі есеге жуық өсті.
- Жергілікті билік пен бизнестің жоғары бастамашылығы, өз даму бағдарламаларын әзірлеу. Негізгі бағыттардың бірі технологияларды пайдалануды кеңейту және жаңа біліктіліктерді игеру есебінен өсу нүктелерін құру болды.
- Білім беру мен өндірісті табысты интеграциялау.
- Университеттер базасында өндірістік кластерлер құру.
- Жаңа салаларда жұмыс орындарын құру. 2016 жылғы деректер бойынша, Питтсбургтегі UPM HealthSystem медициналық корпорациясы 62 мың азаматқа жұмыс орындарын ұсынатын қаланың ең ірі жұмыс берушісі болып табылады. Топ-10 жұмыс берушіге екі ЖОО және VerisonCommunications телекоммуникациялық компаниясы кіре бастады.
- Қалалық инфрақұрылымды жаңғырту. 1992 жылы Питтсбургте жаңа халықаралық әуежай ашылды. 2016 жылға қарай Питтсбург әуежайындағы жолаушылар айналымы 8,3 млн. адамға жетті.
- Жаңа тауашаларды құру. 2010 жылдардан бастап болат құю қуаттары негізінде қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібінің мұқтаждары үшін арнайы металдар мен қорытпалар өндірісі дами бастады. 300-ден астам жеке компаниялар металл өңдеу жабдықтары мен қосалқы бөлшектерді жеткізуге, сондай-ақ инжинирингтік қызметтерге мамандана бастады.
Алайда, қолжетімді ресурстардың әлдеқайда аз көлемімен ие болып, муниципалдық биліктер іс-шаралар қарама-қайшы тәжірибесін растайды. 2013 ж. қала жалпы қарызы 18,5 млрд. долл. бар АҚШ өзінің тарихында ең ірі муниципалық банкрот болып Питтсбург болды, керісінше, экономиканы қайта жандандырудың сәтті мысалдарының бірі болып саналады. Ұқсас қарсы шығулар жинағына тап болған өңір әр түрлі қатысушылардың ортақ мақсатқа жету үшін күш-жігерін біріктіре алды.
Сонымен қатар, американдық қайта жандандыру тәжірибесі әлеуметтік даму проблемаларына көңіл бөлмейді. Кәсіпорындардың жаңа жағдайларға бейімделу әрекеттерінің нәтижесінде мыңдаған жұмысшылар табыстарынан айырылады. Тіпті салыстырмалы түрде сәтті Питтсбургте әлеуметтік теңгерімсіздіктер сақталуда: халықтың шамамен 22,9%-і кедейлік шегінен төмен болды (2016 жылғы деректер бойынша), еңбекке қабілетті кадрлардың кетуі және нәтижесінде өңір халқының қартаюы.
Жақыпова Шахарбану
э.ғ.д., профессор, Бас ғылыми қызметкері
Барлық мақалалар
