27.08.2023
Әлеуетті жіө және шығарылым алшақтығы: бұл қазақстан үшін неліктен маңызды?
Экономикалық теория. Romer D. (1996) неоклассикалық тәсіл аясында әлеуетті шығаруды ЖІӨ деңгейі ретінде анықтады, онда өндіріс қуатын пайдаланудың нақты деңгейі бар өндірістің барлық факторлары экономикаға енгізіледі.
Бұл ретте ол өндірістің алшақтығын жиынтық сұраныстың өзгеруінің әсерінен өндірістің әлеуетті көлемінен (жиынтық ұсыныстан) ауытқу ретінде сипаттайды.
- Алынған алшақтық экономикадағы инфляциялық қысымның көрсеткіші ретінде қызмет етеді:
- Егер нақты ЖІӨ әлеуеттен асып кетсе, ЖІӨ алшақтығы оң мәнмен көрсетіледі және инфляция өсуге бейім.
- Егер нақты ЖІӨ әлеуеттен төмен түссе, ЖІӨ алшақтығы теріс мәнмен көрсетіледі және инфляцияға төмен қысым пайда болады.
Осылайша, ЖІӨ алшақтығы экономиканың нақты жағын – тауарлар мен қызметтерді өндіруді инфляциямен байланыстырады.
Қазақстандағы Жағдай. Осыған сүйене отырып, қысқа мерзімді кезеңде мынаны түсіну өте маңызды: мемлекет экономикаға бюджеттік инфузиялар арқылы экономикалық өсуді шамадан тыс қолдай отырып, экономиканы қыздырмай ма? Дәл осы даулы нүктеде Ұлттық Банк пен Қазақстан Үкіметінің ұстанымдары қиылысады. Осылайша, ҰБ үнемі ақша-кредит саясатының шаралары «фискалдық ынталандырудың жалғасуына байланысты ішкі факторлардың инфляциялық әсері « жағдайында инфляцияны төмендете алмайтынын еске салады.
Әрине, қазіргі уақытта Қазақстандағы макроэкономикалық жағдай тұрақты. Мұны S&P қатаң және тәуелсіз бағалауы да растайды.
Анықтама ретінде. S&P (2023 жылғы маусым) бағалауы бойынша, Қазақстанның нақты ЖІӨ жыл сайынғы өсімі 2023-2025 жылдар ішінде 4%-дан сәл аз болады, яғни, елімізде күшті бюджеттік және сыртқы экономикалық көрсеткіштер бар. Үкіметтің таза қарызы 2023-2026 жылдары ЖІӨ-нің шамамен 0,5%-ын құрайды, ал мемлекеттік өтімді активтер ЖІӨ-ден орта есеппен 26% құрайды.
Дегенмен, мұнайдың тұрақты бағалары кезінде де Ұлттық қордың (бұдан әрі – ҰҚ) қаражатын кеңінен пайдалану Қазақстанның фискалдық секторының тәуекелдеріне әкелуі мүмкін, соның ішінде:
- мемлекеттік бюджеттің ҰҚ трансферттеріне тәуелділігінің өсуі,
- бюджет тапшылығын қаржыландыруға бағытталған мемлекеттік қарыздың өсуі.
Сонымен қатар, халықаралық рейтингтік агенттіктер мен ХВҚ бағалауларында «күшті фискалдық ұстаным және маңызды сыртқы резервтер» шешуші фактор болып табылады.
Сондықтан Қазақстан үшін әлеуетті ЖІӨ мен шығарылым алшақтығын тәуелсіз бағалау өте маңызды.
Неліктен ықтимал ЖІӨ мен шығарылым алшақтығының көрсеткіштерін іс жүзінде қолдану қиын?
«Ықтимал ЖІӨ» және «шығарылым алшақтығын» модельдеудің проблемасы - олардың бақыланбауында. Оларды есептеу үшін қолданылатын макроэкономикалық модельдердің жоғары сапасы және сарапшылардың тиісті біліктілігі қажет.
Халықаралық институттар (ЭЫДҰ, ДБ, ХВҚ, ЕО және т.б.) және дамыған елдердің үкіметтері, негізінен, ықтимал ЖІӨ мен шығарылым алшақтығын бағалау үшін Кобб–Дуглас, Филлипс қисығы және HP сүзгісі ерекшелігіндегі өндірістік функция әдісін қолданылады. Модельдік есептеулердің нәтижелері негізінен контрциклдік фискалдық саясатты әзірлеу үшін қолданылады.
2018 жылы Еуразиялық комиссия Солоу моделін пайдалана отырып, ЕАЭО елдері үшін ұзақ мерзімді әлеуетті өсудің ағымдағы бағасын жүргізді. Ықтимал және нақты ЖІӨ бағалаудағы сәйкессіздіктер макроэкономикалық саясаттың шешімдерінде қайшылықтар мен сәйкессіздіктерге әкелуі мүмкін: Ұлттық Банк монетарлық саясатта (базалық мөлшерлеменің өсуі/төмендеуі) және үкімет бюджеттік саясатта (фискалдық импульстің өсуі/төмендеуі).
Қазақстандық Тәжірибе.
Осы даулы сұрақтарға жауап беру үшін Экономикалық зерттеулер институтының сарапшылары тарихи жылдық деректер негізінде 2000 жылдан бастап алғаш рет әлеуетті ЖІӨ мен Қазақстан шығарылымының алшақтығын бағалау бойынша ретроспективті есептеулер жүргізді.
Осы көрсеткіштерді жылдар ішіндегі нақты ЖІӨ көрсеткіштерімен салыстыра отырып, біз макроэкономикалық саясат қай кезеңдерде объективті шындыққа толық сәйкес келмейтінін анықтадық. Әрине, бұл ақпарат елдің макроэкономикалық саясатының болашақ шешімдерін қабылдауда өте пайдалы болуы тиіс.
Қызықты болса, келесі шолуда бұл тақырыпты толығырақ қарастырамыз. Келесі кездескенше!
Алпысбаева Сара Нұрбекқызы,
э.ғ.д., профессор, Қоғамның бас ғылыми қызметкері
Барлық мақалалар
