01.09.2023
Таза ауа адамның денсаулығы мен әл-ауқатының негізгі шарты болып табылады.
ДДҰ зерттеулеріне сәйкес жыл сайын екі миллионнан астам адамның мезгілсіз қайтыс болуы қалалардағы атмосфералық ауаның ластануымен және үй ішіндегі ауаның ластануымен байланысты. Ластанған ауа бүкіл әлем бойынша бүгінгі күнге дейін адамдардың денсаулығына айтарлықтай қауіп төндіреді.
Йель университетінің экологиялық саясат және құқық орталығы 2 жылда 1 рет әлемдегі ең экологиялық таза елдердің рейтингін құрастырады. Бұл бағалаудағы басты көрсеткіштердің бірі – ауа сапасы – Air Quality.
Осы рейтингке сәйкес Қазақстан экологиялық тиімділік индексінде 180 елдің ішінен 118-орынға ие болып, 2022 жылдың қорытындысы бойынша мүмкін болатын 100 балдан 40,9 балл жинады. 2020 жылмен салыстырғанда Қазақстан өз позициясын 3 тармаққа нашарлатты (32,0 балл мәнімен 115-орын).
Елдер тізімін экология мен қоршаған орта мәселелеріне көп көңіл бөлетін мемлекеттер басқарды. Осылайша, көшбасшылардың алғашқы бестігінде Еуропаның бес елі болды: Исландия (96,0 балл), Швеция (94,2 балл), Финляндия (93,5 балл), Жаңа Зеландия (93,2 балл), Норвегия (92,4 балл). ТМД елдері арасында көшбасшылар – Эстония (74,6 балл) – 20-орын, Литва (58,4 балл) – 33-орын, Латвия (51,1 балл) – 44-орын, Ресей (48,8 балл) - 49-орын.
Көршілес Орталық Азия елдерінде ауа сапасының жағдайы ең нашар, сондықтан Қырғызстан рейтингте 140-орын, Өзбекстан 167-орын, Тәжікстан 176-орын алды.
Йель университетінің сарапшылары ауа сапасын 3 көрсеткіш негізінде бағалады:
- РМ2.5 бөлшектерінің әсері;
- көміртегі тотығының деңгейі;
- озонның әсер ету деңгейі.
RM2.5 дегеніміз не және ол қайдан пайда болады? Оның адам денсаулығына қандай салдары бар?
РМ2.5 – бұл ауаның негізгі ластаушысы, оның құрамына қатты микробөлшектер де, сұйықтықтардың ең ұсақ тамшылары да кіреді. Екеуі де шамамен 10 нм-ден 2,5 мкм-ге дейін.
Кішкентай мөлшеріне байланысты РМ2.5 бөлшектері өкпеге еніп, табиғи биологиялық кедергілермен ұсталмай, дененің қанына бірден өтеді. Өкінішке қарай, мұндай ұсақ бөлшектер денеде жиналуы мүмкін, бұл денсаулыққа байланысты әр түрлі жағымсыз салдардың қоздырғышына айналуы мүмкін.
Салдары әр түрлі болуы мүмкін, бұл ағзаға осы жолмен енетін ластаушы заттардың құрамы мен көлеміне байланысты. Мысалы, бұл тыныс алу жүйесінің әр түрлі аллергиялық реакциялары болуы мүмкін – бронхит, мұрыннан су ағу, жөтел, инсультпен инфаркт, онкология, жүкті әйелдердегі ұрықтың даму проблемалары және басқалар.
СО көміртегі тотығы дегеніміз не? Оның адам денсаулығына қандай салдары бар?
Көміртегі тотығы немесе «тұншықтырғыш газ» - кез келген органикалық отын жағу қондырғыларының түтін газдарында, соның ішінде көліктің пайдаланылған газдарында кездесетін кең таралған ауаны ластаушы зат. Көміртегі тотығы – түссіз және иіссіз, ауадан әлдеқайда жеңіл және суда ерімейтін газ.
Көміртегі тотығының ағзаға улы әсері бұл газдың қандағы гемоглобинмен белсенді түрде қосылып, тұрақсыз қосылыс – карбоксигемоглобин түзуіне негізделген. Бұл жағдайда адам ағзасында оттегінің жетіспеушілігі байқалады. Көміртегі тотығымен уланудың ауырлығы негізінен оның тыныстайтын ауадағы концентрациясына байланысты. Көміртегі тотығын ұзақ уақыт жұту адамдар үшін өлімге әкелуі мүмкін.
Көміртегі тотығы өнеркәсіптік жағдайда да, үйде де уланудың ең көп таралған себебі болып саналады. Жыл сайын мыңдаған адамдар көміртегі тотығымен уланудан қайтыс болады. Өкпесі ересектерге қарағанда тезірек жұмыс істейтін балалар мен жасөспірімдер әсіресе көміртегі тотығының әсеріне сезімтал.
O3 озон дегеніміз не?
Озон – үш O3 оттегі атомынан тұратын бейорганикалық химиялық қосылыс. Озонды екіұшты қабылдауға болады. Бір жағынан, Жер атмосферасының озон қабаты ультракүлгін сәулеленуден қажетті қорғанысты қамтамасыз етеді. Екінші жағынан, жердегі озон денсаулыққа зиянды әсер етуі мүмкін.
Жердегі озон – жазғы тұмша деп аталатын негізгі құрамдас. Озон азот тотықтары мен ұшпа органикалық қосылыстар тәрізді ауаны ластаушы заттардың химиялық процестері арқылы қарқынды күн радиациясында түзіледі.
Үй ішіндегі озон деңгейі негізінен қоршаған ауаға қарағанда төмен. Принтерлер мен фотокөшірмелер озон молекулаларын өндіре алады. Бұдан басқа, кейбір тұрмыстық техника, мысалы, арнайы ауа тазартқыштар, зарарсыздырғыштар, бетке арналған булағыштар және басқалары сәулеленудің ықтимал көздері болып табылады.
Озонның мөлшері өңірге байланысты өзгереді, өйткені оның пайда болуы ауа-райына және ауаны ластаушы заттардың болуына байланысты.
Озон адам ағзасына баяу, бірақ ауыр зиян келтіреді. Озонмен ластанған ауада ұзақ уақыт болған кезде жүрек-қан тамырлары аурулары мен тыныс алу жолдарының аурулары қаупі артады.
Қазақстанда ауаның ластануының кешенді көрсеткіштерінің бірі атмосфераның ластану индексі (бұдан әрі – ИЗА5) болып табылады. ИЗА5 ластаушы заттардың орташа тәуліктік концентрациясы бойынша есептеледі – күкірт диоксиді, көміртегі тотығы, азот диоксиді, фенол және формальдегид. Тиісінше, индикатор ИЗА5 ретінде белгіленеді. ИЗА5 мәніне байланысты ауаның ластану деңгейі келесідей анықталады: төмен деңгей – 5-тен аз немесе оған тең, жоғары – 5-7, жоғары – 7-14, өте жоғары – 14-тен үлкен немесе оған тең.
Таза ауа Екібастұз, Семей, Риддер, Петропавл, Павлодар, Қызылорда, Қостанай, Тараз қалаларында байқалады.
«Қазгидромет» РМК деректеріне сәйкес Қазақстандағы ең ластанған қалалар Қарағанды, Теміртау, Балқаш, Алматы, Астана, Атырау, Ақтау, Ақтөбе болып саналады. ИЗА5 мәндері бұл қалаларда 7-ден 13-ке дейін ауытқиды, бұл ластанудың жоғары деңгейіне сәйкес келеді.
ИЗА5 ауаның созылмалы, ұзақ мерзімді ластану деңгейін сипаттайды.
Атмосфералық ауаның ластануының көптеген себептері бар. Қарағанды, Теміртау, Өскемен қалаларында эмиссиялардың ең көп көлемі өнеркәсіптік кәсіпорындарға тиесілі. Астана мен Алматыда ластанудың негізгі пайызы жылу көздеріне, автокөлікке және жеке секторға тиесілі.
Ақтөбе мен Атырау қалаларында ескірген кәріз-тазарту құрылыстары жоғары ластану себебі болып табылады.
Соңғы өзекті деректерге сәйкес ел бойынша стационарлық көздерден атмосфералық ауаға ластаушы заттардың шығарындылары 2 407 мың тоннаны құрап (2021 ж.), олардың деңгейі өткен жылмен салыстырғанда 1,4%-ға төмендеді.
Ластаушы заттар шығарындыларының үштен бірі Павлодар облысының аумақтарында қалыптасты (736,2 мың тонна). Қарағанды облысында шығарындылардың төрттен бір бөлігі (569,7 мың тонна) тіркелді.
Шығарындылар көлеміне энергетика, ал энергия тасымалдаушылардан – көмір үлкен «үлес» қосады. Неғұрлым өнімді қарқынмен, болжамды деректер бойынша, отынды жағудан пайда болатын жалпы шығарындылар көлеміндегі көмірдің үлесі артады.
Қалаларда қозғалмалы көздерден шығарындылардың үлесі автокөлік санының ұлғаюы есебінен өсу үрдісіне ие. Автокөліктің қоршаған ортаға теріс әсері негізінен автомобильдер паркін техникалық күтіп ұстаудың төмен деңгейімен, автокөлікпен пайдаланылатын отынның тиісінше сапасыздығымен және жолдардың төмен сапалы болуына байланысты.
Сондай-ақ, ауа сапасының нашарлауының факторларының бірі – қалдықтарды қайта өңдеудің төмен деңгейі және елде табиғи полигондардың болуы. Осылайша, бүгінде Қазақстанда 8,5 мыңға жуық стихиялық қоқыс үйінділері тіркелген. Бұған қоса, елімізде 3,5 мыңға жуық қоқыс полигоны бар, оның тек 18%-ы экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық талаптарға сәйкес келеді. Қайта өңделген және кәдеге жаратылған қатты тұрмыстық қалдықтардың үлесі 21,1%-ды құрады (2021 ж.)
Жоғарыда аталған фактілерге байланысты Қазақстандағы ауаның ластануының экологиялық проблемасын шешу Үкіметтің басым міндеті болып қалуы тиіс. Ауа сапасын жақсарту үшін, біріншіден, инновациялық тазарту жүйелерін құру арқылы өндірістерден шығарындыларды азайту қажет. Екіншіден, экологиялық таза автомобиль көлігінің шешімдерінің бірі – электромобильдерге көшу болып табылады. Айта кету керек, соңғы 3-4 жылда еуропалық автомобиль өнеркәсібі экологиялық таза машиналар жасау бағытында айтарлықтай күш жұмсады.
Қазақстанда «жасыл» көлікті дамытудағы негізгі тежеуші факторлардың бірі электромобильді инфрақұрылымның, атап айтқанда зарядтау станцияларының жеткіліксіз дамуы болып табылады. Қазіргі уақытта электр қуаттау станцияларының инфрақұрылымы тек Астана және Алматы қалаларында ғана дамыған. 1-2 қуаттау станциясы Қарағанды, Теміртау, Щучинск, Шымкент, Талдықорған, Атырау қалаларында жұмыс істейді.
Айша Окушева,
жетекші сарапшысы
Барлық мақалалар
