Экономикалық өсуде жиынтық факторлық өнімділіктің үлесі

Экономикалық өсуде жиынтық факторлық өнімділіктің (ЖФӨ) үлесін анықтау экономикада өндіріс факторларын пайдалану тиімділігін талдаудың негізгі міндеті болып табылады. Кобб-Дуглас өндіріс функциясы әр түрлі факторлардың жиынтығының жалпы өндіріс пен экономикалық өсуге қалай әсер ететінін бағалау құралын ұсынады.

Жиынтық факторлық өнімділік (ЖФӨ) өнімді жасау үшін өндірістің барлық факторларының (еңбек, капитал, ресурстар және т.б.) қаншалықты тиімді пайдаланылғанын көрсетеді. Кобб-Дуглас өндіріс функциясында біз Q өндіріс көлемін келесідей көрсете аламыз: Q=A*L^α*K^(1-α) мұнда, A – еңбек өнімділігі, L – жұмыс күші, K – негізгі капитал, α – өндірістік функциядағы жұмыс күшінің үлесі. 

Әсерді есептеу ҚР СЖРА ҰСБ ресми статистикасы негізінде жүргізілді, сондай-ақ өндіріс функциясындағы жұмыс күшінің үлесін есептеу үшін басқа ресурстар пайдаланылды. 

Осылайша, әлемдегі салыстырмалы тұрақтылық кезеңдерінде (2002-2007, 2010-2014, 2017-2019 жылдар) ұлттық экономиканың нақты өсуіне ЖФӨ ең үлкен үлесі байқалады. Сонымен қатар, еңбек пен капиталдың үлесі салыстырмалы түрде аз. Алайда, бұл факт 21-ғасырдың басында нашар дамыған негізгі капиталды, сондай-ақ экономика құрылымының өзгеруін көрсетеді. 

Осылайша, ел экономикасы тек физикалық өндіріске емес, зияткерлік қызметтер мен инновацияларға көбірек көңіл бөлді. Сондай-ақ, ЖФӨ жоғары үлесі жалпы қоғамның жоғары өнімділігін көрсетуі мүмкін. Бұл білімге, жұмысшылардың дағдыларына, инфрақұрылымның сапасына және жалпы өнімділік деңгейіне ықпал ететін басқа факторларға байланысты болуы мүмкін. Сондай-ақ, экономика дамуының тұрақты кезеңі инвестицияларды тартады, бұл ЖФӨ-ға оң әсер етеді.

Сонымен қатар, дағдарыс кезеңдерінде (2007-2009, 2014-2016 және 2020-2022 жылдар) ЖФӨ үлесі 21-ғасырдағы тұрақты кезеңдерге қарағанда айтарлықтай аз. Дағдарыс жағдайында жаңа технологияларға, жабдықтарға және зерттеулерге инвестициялар қысқаруы мүмкін. Бұл өндіріс факторларының тиімділігін төмендетуі мүмкін, өйткені жаңа технологиялар мен инновациялар әдетте еңбек өнімділігінің артуына ықпал етеді. Сондай-ақ, дағдарыс кезеңдері көбінесе еңбек нарығындағы жұмыстан босату мен белгісіздікпен бірге жүреді. Жұмысшылар өздерінің болашағына сенімсіздік сезінуі мүмкін және ынтасы аз болуы мүмкін. Бұл жалпы еңбек үлесіне теріс әсер етуі мүмкін.

ҚР экономикасының нақты өсуіне ЖФӨ үлесінің қысқару серпінін атап өту қажет. Осылайша, кемімелі қайтарым заңына сәйкес, қалған факторлардың өзгермейтін жағдайларында өндіріс факторларының бірін қолданудың артуымен оны қосу өнімділікке аз пайда әкеле бастайды. Яғни, ЖФӨ үлесінің одан әрі өсуін қамтамасыз ету мақсатында экономикаға жаңа технологиялар мен инвестициялар енгізу қажет.

 

Сондай-ақ, маңызды фактор жабдықтар мен күрделі активтердің уақыт өте келе тозуға және қартаюға ұшырайтыны болып табылады. Жабдық тиімділігінің төмендеуі факторлардың жалпы өнімділігіне әсер етуі мүмкін. Осылайша, тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін жаңа технологияларды енгізу ғана емес, қолданыстағы технологияларды жаңарту қажет. 

Айта кету керек, еңбек үлесі минималды, бұл экономиканың ең аз өнімді секторларында халықтың жұмыспен қамтылуын көрсетеді. Нәтижесінде неғұрлым өнімді секторларда жұмыс істеу үшін халыққа дағдыларды үйрету қажет. Мысалы, өңдеу өнеркәсібі немесе қосылған құны жоғары секторлар. Бұл ретте қазіргі уақытта тау-кен секторы жоғары өнімді болып табылатынын айта кету қажет, бірақ ол мұнай нарығындағы жағдайға тәуелді. Мұнай бағалары жоғары құбылмалылық қасиетіне ие болғандықтан, бұл ұзақ мерзімді перспективада экономиканың тұрақты өсуіне теріс әсер етеді.