17.09.2023
Белгілі ғалым-экономист, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері, «Құрмет» орденінің иегері, Қазақстан Республикасы Журналистер Одағы сыйлығының лауреаты А. Есентүгелов өзінің «Қазақстан экономикасының өсуі мен дамуы ізденісінде» атты кітабын әлемдік экономиканың постиндустриалды дамуы жағдайында Қазақстан экономикасының даму проблемаларын шешуге арнады.
Қазақстан экономикасының кейбір негізгі проблемаларының ішінде автор инфляцияны тұрақты даму үшін індет ретінде зерттейді, өйткені біздің елімізде, көптеген елдердегідей, бұл проблемаға тиісті көңіл бөлінбейді және оны басудың негізгі тәсілдері - қатаң ақша-кредит және фискалдық саясат жеткіліксіз пайдаланылады.
ХВҚ ұсынысы бойынша жылына 8%-тен төмен инфляцияны орташа деп санауға болады, ал инфляция осы деңгейден жоғары болса, экономика өсуінің әсері теріс болады.
Қазақстанда реформалар басталғаннан бері инфляция тұрақсыз болып қалды және кезеңнің көп бөлігінде ЖІӨ өсу қарқынынан асып түсті. Ерекшелік 2001-2006 жылдары болды (8.4% -8.6%), ең төменгі инфляцияға тек 2002 жылы (5.9%) қол жеткізілді, кейіннен ол жалпы өспелі үрдіске ие болды.
Өздеріңіз білетіндей, теориялық тұрғыдан И. Фишер мен М.Фридман анықтағандай, инфляция - бұл ақшалай құбылыс. Инфляция көзі - бұл өндіріс көлемімен салыстырғанда ақша массасының өсуі, яғни инфляция ақша мөлшері тауарлар мен қызметтер өндірісінің көлемінен едәуір асып түскен кезде пайда болады.
Бұл ретте іс жүзінде теорияға деген сенімсіздіктен туындаған инфляцияның себептерін әр түрлі түсіндіру және инфляцияның әр жолы жаңа факторын шығару (сұраныстың өсуі, ресурстардың қымбаттауы, шығындардың артуы, егіннің шықпауы, ішкі нарыққа зиян келтіретін шамадан тыс экспорт және басқалар) жалғасуда. Инфляцияның себептерін мұндай қате түсіндіру экономикаға артық ақшаның құйылуы инфляцияға бірден емес, кейде 6 айдан 15 айға дейін, кейде екі жылға дейін әсер етуімен байланысты. Р. Дорнбуш жазғандай, «биылғы инфляция - бұл өткен жылдың инфляциясы» және іс жүзінде, тіпті, өткен жылдың алдындағы жылдың инфляциясы екен. Инфляциялық күту жағдайында инфляция көрсетілген уақыт кідірістерінен бұрын пайда болуы мүмкін.
Экономикаға құйылған ақша, ең алдымен, бағаның өсуіне әкеледі, ал өндірістің өсуі кейінірек жүреді, себебі ол тек инвестициялық ақшаға ғана емес, басқа факторларға да байланысты (бәсекелестік деңгейі, жабдықтардың, технологиялар мен кадрлардың болуы, өндірілген тауарларға деген сұраныс және т.б.).
Шығындар инфляциясы (тауарлар мен қызметтерді өндіруге кететін шығындардың өсуі) нарықтағы ақша көлемінің ұлғаюымен де шартталған.
Инфляцияны төмендетуге болады және оны монетарлық құралдармен: ақша массасының өсуін шектеу арқылы, дисконттау мөлшерлемесінің пайызын арттыру арқылы немесе банктердің ақшаны резервтеу нормаларын ұлғайту арқылы немесе орталық банктің ашық қор нарығына қатысуы арқылы қалаған деңгейде ұстау қажет. Сонымен қатар, инфляцияны реттеу үшін ақша-кредит саясатын сәтті пайдалану мүмкіндігі фискалдық саясат пен бәсекелестікке тәуелді. Фискалдық сауықтыру, яғни мемлекеттік бюджетті негізсіз шығыстардан босату кезінде инфляцияның өсуіне себеп болмайды. Елде адал бәсекелестіктің болуы төмен инфляцияны төмендетудің және ұстап тұрудың міндетті шарты болып табылады.
Ақша массасын реттеу инфляциямен күресудің негізгі әдісі болып табылады. Қазіргі заман шындығында бұл үшін ақша массасы таргеттеледі немесе инфляцияның өзі таргеттеледі және ақша массасы реттеледі. Алайда, іс жүзінде көптеген үкіметтер инфляциямен монетарлық емес, таза әкімшілік әдістермен, соның ішінде валюта бағамын жасанды түрде көтеру арқылы күресуге тырысады.
Осы тәсілмен басылған инфляция мемлекеттің экономикаға араласуын арттырады, кәсіпкерлік еркіндік пен бәсекелестікті шектейді, сыбайлас жемқорлыққа ықпал етеді.
Оның орнына экономиканың дамуына кедергі келтіретін барлық құрылымдық кедергілерді алып тастау, ақша массасының тұрақты, бірақ қалыпты өсуін (жылына 8-10%), ең төменгі бюджет тапшылығын (кемінде 3% ЖІӨ) және ЖІӨ 23-24% шектей отырып, бәсекелестікті дамытып, жақсы жұмыс істейтін құқықтық және сот жүйесіне, тиімді әкімшілікке және тартымды инвестициялық ахуалға сүйене отырып, ақша-кредит және фискалдық саясатты жүргізу, инфляцияны 3-4% деңгейінде төмендету және ұстап тұру қажет.
Тек осы жағдайда ғана Қазақстанда банктік пайыздық мөлшерлеме 10%-дан төмен түседі. Мұның бәрі тұрақты өсуге ғана емес, тиімді экономикалық дамуға қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Салтанат Ахметжанова
э.ғ.д., Қоғамның бас ғылыми қызметкері
Барлық мақалалар
