21.09.2023
ХЕҰ 2020 жылғы есебіне сәйкес әлемде 160 миллион жұмыс істейтін бала бар, олардың жартысынан көбі - 5 пен 11 жас аралығындағы балалар. Өмірге, физикалық және психологиялық денсаулыққа қауіпті салаларда 5 пен 17 жас аралығындағы 79 миллион балалар мен жастар жұмыс істейді.
Халықаралық ұйымдар мен сарапшылардың көпшілігі балалар еңбегіне толық тыйым салуды талап етіп, мұндай ұстанымды қатаң этикалық қағидалар тұрғысынан жалғыз дұрыс деп санайды. Бұл ұстаным қаншалықты әділ?
Әрине, балалар қауіпсіз және сау ортада білім алуы, ойнауға және дамуға мүмкіндік алуы керек. Бұған қоса, білімнің болуы және балалық шақта денсаулықты сақтау олардың жоғары жалақы алу және ересек өмірде табысқа жету мүмкіндігін арттырады. Бұл мақсат 1919 жылы ұйым құрылғаннан бастап 1973 жылға дейін ХЕҰ-ның 20-ға жуық конвенциясын қабылдауды талап еттті. Осы конвенциялардың әрқайсысы еңбек қызметі үшін ең төменгі жасты және балаларды біліммен қамтамасыз ету міндеттілігін бекітеді.
Алайда, балалар еңбегіне тыйым салу мәселесіндегі қағидалық ұстаным балалар әр түрлі себептермен жұмыс істеуге мәжбүр болған елдер мен отбасылардағы нақты экономикалық жағдайды ескермейді, жұмыс істейтін балалардың мүдделерін ескермейді, сонымен қатар балаларға, кем дегенде, күнделікті тамақтануға, қолжетімді білімге кепілдік беретін шараларды қарастырмайды және балалар өздерінің физикалық және психологиялық денсаулығына қауіпті іс-әрекеттермен айналысатын жағдайларды есепке алмайды.
Осылайша, балалар еңбегін қолайсыз деп санайтын халықаралық стандарттар мен көптеген елдердің, соның ішінде дамушы елдердің заңнамасы аурудың себебін емес, симптомын емдейді.
Балалардың жұмыс істеуге мәжбүр болуының ең көп тараған себебі - бұл өте төмен табыс көзі, ата-аналардың өз табыстары арқылы отбасының негізгі қажеттіліктерін қамтамасыз ете алмауы.
Теориялық тұрғыдан, балалар еңбегіне тыйым салу нарықтағы біліктілігі жоқ жұмыс күшінің ұсынысын қысқартуы керек, демек, қалған қатысушылардың, соның ішінде еңбек нарығынан шыққан балалардың ата-аналарының еңбек құнын арттыруы тиіс.
Сонымен қатар, ата-аналардың табысының өсуі отбасының күнделікті шығындарын жабу үшін жеткіліксіз болуы мүмкін. Жабық экономиканың статикалық эконометрикалық модельдерін құру кезінде балалардың кірістерінен шығынды жүз есе жабатын ересек халықтың еңбек құнының мінсіз әрі кедергісіз деңгейіне қол жеткізуге болады. Нақты өмірде еңбек құнына өндіріс факторларының қолжетімділік деңгейі ғана емес, сонымен қатар өндіріске тиісті жұмыс күші қатысатын түпкілікті өнімге немесе қызметке қатысты тұтынушылардың қалауы, әлемдік нарықтардағы бағалар және т.б. әсер етеді.
Балалардың еңбек қызметіне қатысуының тағы бір себебі - өндірісті механикаландырудың әлсіздігіне байланысты ересектерге көмектесу қажеттілігі, сондықтан қосымша жұмыс қолдары қажет.
Балалар еңбегіне тыйым салу ыстық отырғызу немесе егін жинау кезеңінде жұмыс күшінің жетіспеушілігіне әкелуі мүмкін, демек, жоғарыда аталған себептерге байланысты балалар жиі жұмыс істейтін ауыл немесе басқа шағын елді мекен тұрғындарының тамақтануы мен өмірлік маңызды кірістерін алу проблемаларына әкелуі мүмкін.
Бұған қоса, балалардың үлкендермен жұмыс жасау кезінде алатын дағдылары балаларға ересек өмірінде пайдалы болуы мүмкін.
Балаларды мектепке «қайтару», балалар еңбегіне тыйым салу және балаларды білім берумен қамтамасыз ету үшін ата-аналарға қатысты императивті талаптарды белгілеу арқылы балалардың білім алу құқығын қамтамасыз етудің шынайылығы тұрғысынан сұрақтар туғызады.
Талаптарды белгілей отырып, балалар мен олардың отбасылары үшін мектептердің материалдық және физикалық қолжетімділігін қамтамасыз ету қажет. Егер білім ақылы болса, онда қолжетімді кредиттер немесе білім беру ақысы бойынша жеңілдіктер, ақысыз ыстық тамақ, баланы мектепке жинауға көмектесу сияқты қосымша қолдау шаралары қарастырылуы керек. Егер мектеп үйден жаяу қашықтықта орналаспаса, онда ыңғайлы логистика (мектеп автобустары) немесе қашықтықтан білім алу мүмкіндігі қарастырылуы керек.
Тиісті ынталандыру және қолдау шараларының болмауы баланың білім алу құқығын қорғау ниетінің шынайылығына күмән келтіреді. Сондай-ақ, егер бұл жұмыс отбасына жеке тұрмыстық немесе білім беру шығындарын жабуға көмектесу үшін қажет болса, балалардың мектеп пен жұмысты біріктіру мүмкіндігін үзілді-кесілді жоққа шығаруға болмайды. Балада білімнің болмауына жұмыс себеп болмас үшін балалардың лайықты жұмыс жағдайларын қамтамасыз етуге, жұмыс берушілер мен оқу орындарының икемділігін арттыруға, балалардың қазіргі жұмысына қажетті жұмысты және олардың болашағы үшін маңызды оқуды үйлестіру мүмкіндігін арттыру мақсатында назар аудару қажет.
Балалар еңбегі мәселесіндегі үзілді-кесілділік балаларды экономиканың бейресми секторларына тарту жағдайын ушықтырады, балалардың олар үшін қауіпті қызмет түрлеріне тартылу тәуекелдерін арттырады.
Тезисті растау ретінде 1993 жылы АҚШ-та балалар еңбегі қолданылған елдерден өнім әкелуге тыйым салынған қайғылы нәтиженің энциклопедиялық мысалын келтірген орынды. Американдық заңға жауап ретінде Бангладеште киім өндірісімен айналысатын 50 мыңға жуық бала жұмыстан шығарылды. АҚШ Еңбек министрлігі кейіннен шараның тиімсіздігін мойындады - жұмыстан шығарылған балалар киім тігу бойынша кішігірім, жартылай заңды кәсіпорындарда жаңа жұмыс тапты.
Алайда, ЮНИСЕФ пен Оксфамның деректері бойынша, жұмыстан шығарылған балалар аса қауіпті тасты ұсақтау өндірісіне тартылды немесе мүлдем далада қалды және жезөкшелікпен айналысуға мәжбүр болды. Өкінішке қарай, АҚШ-тың сауда санкциясы балалардың мектептерге оралуына ешқандай ықпал етпеді және олардың балалық шақтарын қайтармады.
Осылайша, балалар еңбегімен күресу, балама шешімдер ұсынбай және отбасыларға, ең болмағанда, күнделікті тамақтану қажеттіліктерін жабуға қолдау көрсетпей, сондай-ақ мектепте білім алуға қолжетімділікті арттыру шараларын қамтамасыз етпестен тыйым салу әділетсіз және этикалық емес, сонымен қатар саяси тұрғыдан дұрыс емес. Сондай-ақ, ересектерге қоғамдастық үшін өмірлік маңызды іс-шараларға көмектесу барысында балалардың өмірге қажетті дағдыларды алу мүмкіндігінен айыруды ақтауға болмайды.
Сауда санкцияларын енгізу арқылы проблемамен күресу тиімсіз және планетаның экономикалық жағынан қолайсыз өңірлерінен шыққан осал балалар үшін қауіпті.
Бұған қоса, адамгершілікке шоғырлану жұмыс істейтін балаларды қорғауға, олардың еңбек жағдайларын жақсартуға, оларды әлеуметтік кепілдіктердің ең аз пакетімен қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді.
Жұмыс істейтін балалардың өздері және оларды ұсынатын үкіметтік емес ұйымдар (мысалы, 1992 жылы құрылған Балалар еңбегі жөніндегі халықаралық жұмыс тобы (IWGCL)) БҰҰ-ның 1989 жылғы Балалар құқығы туралы конвенциясының 12-бабына Жалпы тәртіп ескертулерінің 117-параграфына қарамастан, оларға әсер ететін халықаралық стандарттар мен ұлттық заңдарды талқылау мен қалыптастыру шеңберінен тыс қалады. Бұл параграф, басқалармен қатар, мынаны көздейді «...Балалармен және, егер бар болса, жұмыс істейтін балалар қауымдастығының өкілдерімен еңбек туралы заң жобаларын дайындау немесе оларды қолдану туралы мәселелерді қарау кезінде консультация беру керек».
Нургуль Хайдарова
Кеңесші
Барлық мақалалар
