26.09.2023
Жаһандық энергетикалық ауысу маңызды пайдалы қазбаларға сұраныстың күрт өсуін болжайды.
Осылайша, белгілі бір пайдалы қазбаларға, әсіресе энергияны жинақтау технологияларында қолданылатын қазбаларға сұраныстың шамамен 500%-ке өсуі болжануда (Дүниежүзілік банк, 2020). Мысалы, 2040 жылға қарай тек литийге деген сұраныс 40 есе, графит, кобальт және никельге – 20 есе, мысқа – кем дегенде 2 есе артады (Еуропалық комиссия, 2021).
Париж келісімінің мақсаттарына қол жеткізген кезде жасыл энергетикаға көшуге ықпал ететін секторлар 2040 жылға қарай мысқа жалпы сұраныстың 45%-тен астамы, никельге сұраныстың 61%-і, кобальтқа сұраныстың 69%-і және литийге сұраныстың 92%-і келеді (Дүниежүзілік экономикалық форум, 2021).
Қызықты факт: жасыл энергетика дәстүрлі энергиямен салыстырғанда көп маңызды материалдарды қажет етеді. Осылайша, егер газға 1 МВт энергия өндіру үшін тек 1 164,1 кг, көмірде – 2 480,2 кг маңызды материалдар қажет болса, онда атом электр станциясында 1 МВТ энергия өндіру үшін қазірдің өзінде 5 273,2 кг, КЭС – 6 832 кг, ЖЭС – 10 152,5 кг қажет (Халықаралық энергетикалық агенттік, 2022).
Алайда, сұраныс жоғары болса да, әлемде ғаламдық энергетикалық ауысу үшін маңызды пайдалы қазбалар (дәлелденген қорлар да, есептелген ресурстар да) жеткілікті (Массачусетс технологиялық институты, АҚШ Геологиялық қызметі, Халықаралық энергетикалық агенттік).
Бұл ретте маңызды материалдардың жеткіліктілігі олардың қолжетімділігіне қарсы жүреді:
Біріншіден, маңызды пайдалы қазбалардың қолда бар қорлары/ресурстары біркелкі емес географиялық таралуға ие. «Таңдаулы» елдер тобы басым рөл атқарады.
Осылайша, кобальт өндірісі Конго Демократиялық Республикасында (70,0%), никель – Индонезияда (48,8%), мыс – Чилиде (23,6%), Перуде (10,0%), Конго Демократиялық Республикасында (10,0%) және Қытайда (8,6%), литий – Австралияда (46,9%) және Чилиде (30,0%), графит – Қытайда (64,6%), платина – ОАР-да (73,6%), неодим – Қытайда (45,8%) және Австралияда (23,1%), иридий – ОАР-да (88,9%), марганец – ОАР-да (35,8%) және Габонда (22,9%), диспрозий – Қытайда (48,7%) және Мьянмада (23,1%) шоғырланған.
Екіншіден, маңызды пайдалы қазбаларды өңдеу кезеңінде шоғырлану одан да айқын болады. Мысалы, Қытайға табиғи графит пен диспрозийдің, 70% кобальттың және 60% дерлік литий мен марганецтің қайта өңделген жеткізілімдерінің 100%-і келеді.
Үшіншіден, маңызды пайдалы қазбаларды өндіру/өңдеуді бірнеше компания жүзеге асырады, бұл нарықта айтарлықтай олигополия бар (ірі ТҰК және мемлекеттік кәсіпорындар). Мысалы, бес жетекші тау-кен компаниясы литий өндірісінің 61%-ін және кобальт өндірісінің 56%-ін бақылайды.
Төртіншіден, пайдалы қазбалардың көпшілігі тауар биржаларында сатылмайды (жоғары сұранысқа байланысты бағаның құбылмалылығынан хеджирлеудің қажеті жоқ), осылайша оларды нарықтың қалған қатысушыларына сатып алуға қолжетімділік төмендейді.
Бесіншіден, барланған қорлар мен қолда бар ресурстар арасында үлкен айырмашылық бар. Егер барланған қорларға инвестициялар өссе, онда қолда бар ресурстарға инвестициялар әзірге жоқ, өйткені жету қиын минералдарды өндіруге мүмкіндік беретін технологиялар жоқ.
Нәтижесінде, жақын арада маңызды пайдалы қазбаларға қол жеткізу үшін елдер арасындағы бәсекелестіктің артуы байқалады, бұл неғұрлым шектеулі сауда мен нормативтік саясатқа әкелуі мүмкін.
Жоғарыда аталған факторлар болашақта маңызды шикізат пен энергетикалық технологиялар бағасының айтарлықтай өсуіне алып келеді, бұл энергетикалық ауысу процесі құнының өсуіне әсер етеді.
Балтабай Сыздықов
орталығы директорының орынбасары
Барлық мақалалар
