27.09.2023
Ақпарат алу, оны еркін алу және тарату адамның негізгі құқықтарының бірі болып табылады. Бұл құқық қоғамдық қатысу мен демократияны нығайтуға ықпал ететін сөз бостандығында жатыр.
Ақпаратқа қол жеткізудің негізгі нормалары адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы, азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт, БҰҰ Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясы, Орхус конвенциясы, БҰҰ, ЕҚЫҰ, ЮНЕСКО құжаттары және т. б. сияқты халықаралық құжаттарда қамтылған.
Қазақстанда азаматтардың ақпарат алуға конституциялық құқықтарын іске асыруды қамтамасыз ететін "ақпаратқа қол жеткізу туралы" Заңы 2015 жылғы 16 қарашада қабылданды. ҚР Конституциясында әркімнің заңмен тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алу және тарату құқығы бекітілген.
Бұл Заң біздің еліміздің қоғам алдында есеп беретін және транспарентті үкіметін қалыптастырудың негізін қалады. Нәтижесінде, Қазақстанда азаматтардың ақпаратқа қол жеткізуінің конституциялық және заңнамалық кепілдіктері қабылданды және қолданыста.
Бүгінгі таңда бізде ақпаратқа қол жеткізу мәселелері жөніндегі Комиссия жұмыс істейді. Оның рөлі ақпаратқа қол жеткізу саласындағы азаматтық бастамалар мен қоғамдық мүдделерді ілгерілету болып табылады.
Сондай-ақ, азаматтардың ақпарат алу құқығын іске асыру мақсатында "Электрондық үкімет" веб-порталында бес компоненттен тұратын бірыңғай модуль жұмыс істейді - "ашық деректер", "Ашық НҚА", "Ашық бюджет", "Ашық диалог" және "мемлекеттік органдардың тиімділігін бағалау"интернет-порталдары. Бұл ретте, ақпаратқа қол жеткізу саласындағы уәкілетті орган (ҚР АҚДМ) жыл сайынғы негізде облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдары қызметінің тиімділігін жыл сайынғы бағалау жүйесі шеңберінде мемлекеттік органдардың ашықтық дәрежесін бағалауды жүргізеді. Басқаша айтқанда, бұл бағалау ақпаратқа қол жеткізудің негізгі талаптарының орындалуын бақылау және бақылау құралы болып табылады.
2022 жылғы бағалау келесі критерийлер бойынша жүргізілді – ашық деректер, ашық бюджет, ашық нормативтік құқықтық актілер, ашық диалог, ресми интернет-ресурстың мазмұны, БАҚ арқылы ашықтық және ведомстволық бағынысты ұйымдардың ашықтығы.
Кімнің, кімнен және қандай жолмен ақпарат сұрауға құқығы бар екенін егжей-тегжейлі қарастырайық.
Сонымен, ақпаратты барлық пайдаланушылар, яғни ақпаратты сұрайтын немесе пайдаланатын жеке немесе заңды тұлғалар сұрауға және мәліметке қол жеткізуге құқылы. Атап айтқанда, кез келген жеке немесе заңды тұлға - Қазақстан азаматтары, басқа мемлекеттердің азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар, көшіп – қонушылар; заңды тұлғалар-меншіктің ұйымдық-құқықтық нысандарының, олардың бірлестіктері мен қауымдастықтарының барлық түрлері ақпаратты пайдаланушы бола алады.
Ақпарат иелері, яғни мәлімет кімнен сұралады және оны кім береді:
- мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарының органдары мен мекемелері, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару, сондай-ақ мемлекеттік органдар болып табылмайтын мемлекеттік мекемелер;
- квазимемлекеттік сектор субъектілері;
- бюджет қаражатын алушылар, үстем немесе монополиялық жағдайға ие нарық субъектілері не экологиялық ақпараттың, төтенше жағдайлар, табиғи және техногендік апаттар, өрт қауіпсіздігінің жай-күйі, санитариялық-эпидемиологиялық және радиациялық жағдай, тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі және денсаулыққа теріс әсер ететін және қауіпсіздікті қамтамасыз ететін басқа да факторлар туралы ақпараттың иелері болып табылатын заңды тұлғалар азаматтар, елді мекендер және өндірістік объектілер.
Ақпаратты алудың келесі жолдары бар:
- сұрау салу бойынша ақпарат беру (ауызша, жазбаша, электрондық);
- ақпаратты иеленушілер орналасқан үй-жайларда және осы мақсаттар үшін бөлінген өзге де орындарда орналастыру;
- ҚР заңнамасына сәйкес мемлекеттік органдар алқаларының отырыстарына және ҚР Парламенті Палаталарының, оның ішінде облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бірлескен, жергілікті өкілді органдарының және мемлекеттік органдар алқаларының ашық отырыстарының онлайн-трансляциясына қол жеткізуді қамтамасыз ету;
- орталық атқарушы органдар басшыларының (ҚР Қорғаныс министрлігін қоспағанда), әкімдердің және ұлттық жоғары оқу орындары басшыларының есептерін тыңдау және талқылау;
- ақпаратты бұқаралық ақпарат құралдарында орналастыру;
- ақпарат иеленушінің интернет-ресурсында ақпаратты орналастыру;
- ақпаратты "электрондық үкімет" веб-порталының тиісті компоненттеріне орналастыру және т. б.
Сонымен қатар, қол жетімділікте шектелуі мүмкін ақпарат бар екенін атап өтейік:
- мемлекеттік құпияларға жатқызылған ақпарат;
- жеке, отбасылық, дәрігерлік, банктік, коммерциялық және заңмен қорғалатын өзге де құпияларға жатқызылған ақпарат;
- "Қызмет бабында пайдалану үшін" деген белгісі бар қызметтік ақпарат.
Ал ақпарат беруге бас тартқан жағдайда не істеу керек?! Уайымдамаңыз, сіздің құқығыңызды заңсыз шектегені үшін жоғары тұрған мемлекеттік органға (жоғары лауазымды тұлғаға) немесе сотқа шағым беруге құқығыңыз бар. Лауазымды адамдардың іс-әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және мемлекеттік органдардың шешімдеріне шағым азаматқа іс-әрекет (әрекетсіздік) жасалғаны немесе шешім қабылданғаны туралы белгілі болған кезде үш айдан кешіктірілмей берілуі мүмкін.
Сонымен қатар, шағымдану үшін өткізіп алған мерзім мемлекеттік орган немесе лауазымды адам не сот үшін шағымды қабылдаудан бас тартуға негіз болып табылмайды.
Қолданыстағы заңнамада ақпаратқа қол жеткізу құқығын бұзғаны немесе шектегені үшін құқықтық жауапкершіліктің үш түрі көзделген - тәртіптік, әкімшілік және азаматтық-құқықтық жауапкершілік.
Осылайша, көріп отырғанымыздай, ақпаратқа құқықты жүзеге асыру және осы үдерісті ұдайы жақсарту мемлекеттік басқару сапасын, инвестициялық ахуалды арттыруға, сыбайлас жемқорлықты азайтуға және шешім қабылдауда азаматтық қоғамның рөлін күшейтуге ықпал етеді.
Ақпаратқа қол жеткізу құқығының бұзылуы немесе шектелуі, сіздің тарапыңыздан лауазымды тұлғалардың заңсыз әрекеттеріне шағымданудың келесі әдістері мен әрекеттері туралы толығырақ келесі постта айтамыз.
Замира Шапиханова
жетекші сарапшысы
Барлық мақалалар
