20.10.2023
Қуаңшыл (құрғақ) өңірлерде жауын-шашынның жеткіліксіз мөлшері жерді өнімсіз етеді, сондықтан мұндай аумақтарда жерді суару өте маңызды және міндетті болып табылады.
Суармалы егіншілік – маусымдық жауын-шашын жеткіліксіз өңірлерде тұрақты өнім алуға мүмкіндік беретін дақылдарды өсірудің ең көне әдісі. Ауыл шаруашылығының бұл түрі Азияда, Солтүстік және Оңтүстік Америкада, Еуропада кең таралған. Суарудың дамуымен осы уақытқа дейін осы аумаққа тән емес жаңа құбылыстар пайда болады. Суару кезінде топырақтың гидрогеологиялық жағдайлары, су-физикалық және химиялық қасиеттері өзгереді.
Суару аймақтың табиғатына жан-жақты әсер етеді: климатты, өсімдіктерді, микро және мезобедерді, топырақты және олардың су режимін өзгертеді. Суарудың нәтижесінде кейбір түрлендірулер пайдалы және дақылдардың өнімділігін едәуір арттырады, ал кейбіреулері жердің тозу процестерін тудыратын жағымсыз әсер етеді. Суару нәтижесінде пайда болуы мүмкін қолайсыз құбылыстар мен процестердің ішінде жер асты сулары деңгейінің жоғарылауы, қайталама тұздану, сортаңдану, құрылымның бұзылуы, топырақтың тығыздалуын атауға болады. Суару жүйелерінде суару эрозиясы сияқты құбылыс кең таралған, егістік көкжиегінің сазды затының жоғары пептизациясы (ыдырауы), сондай-ақ оны сортаң көкжиекке шығару, төмен кеуектілік, белсенді қыртыстың пайда болуы, ирригациялық карбондалу байқалады.
Суармалы жерлердегі жағымсыз құбылыстар мен процестерді болдырмау үшін әр ауданның табиғи-климаттық және топырақ жағдайларын ескеріп, суаруға нақты мелиорациялық іс-шаралар жүргізу, топырақ ресурстарын тұрақты басқаруды қамтамасыз ету қажет. Пайда болуы мүмкін жағымсыз құбылыстар мен процестерге қарамастан, құрғақ климаты бар жерлерде суарусыз жақсы өнім алу мүмкін емес, сондықтан суару көптеген елдердің азық-түлік пен тамақтану қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады.
Қазақстандағы ағымдағы жағдай
Қазіргі уақытта Қазақстанда 1,6 млн. га суармалы жер бар, оның басым бөлігі оңтүстік облыстарға тиесілі. Қазақстанның су ресурстарының көлемі 90 текше км құрайды, оның 50,8 текше км (56,4%) – жергілікті ағын, 39,2 текше км (43,2%) Қытайдан, Орталық Азия елдерінен және Ресейден трансшекаралық өзендер арқылы түседі. Жер асты суларының қоры 3,5 мыңнан астам кен орнында барланған жылына 15,5 текше км құрайды. ҚР СЖРА ҰСБ деректері бойынша 2020 – 2021 жылдары республика бойынша су алу 24,9 текше км құрады, оның ішінде ауыл шаруашылығының қажеттіліктеріне – 15 текше км су (60%). Бұл ретте тұрақты суаруға 12,1 текше км келеді, оның 11,8 текше км – 4 оңтүстік облысқа: 1,25 млн. га суару ауданымен Алматы (Жетісуды қоса алғанда), Жамбыл, Түркістан және Қызылорда облыстарына, яғни бұл суаруға арналған барлық су алудың 97%-і және ел бойынша барлық суармалы алаңның 78%-і. Бұл ретте 2021 жылғы 1 қаңтарға республика бойынша су үнемдеу технологияларымен қамтылған аудан 248 мың га құрады. Оның ішінде оңтүстік өңірде 1,25 млн. гектардың 5,4%-інде немесе 67,7 мың гектарда ғана енгізілген.
Соңғы онжылдықта экологтар, фермерлер мен түрлі сарапшылар су ресурстарының тапшылығы артып келе жатқанын бірнеше рет мәлімдеді, Дүниежүзілік банктің болжамы бойынша Қазақстанның су ресурстарының көлемі 90 текше км-ден 76 текше км-ге дейін төмендеуі мүмкін. Су ресурстарының тапшылығының себептері – бұл табиғи жағдайлар (өзендер ағынының 90%-і көктемгі кезеңге келеді), ағынның жартысына жуығының іргелес мемлекеттер аумағында қалыптасуы, сондай-ақ қарқынды пайдалану, суаруға шамадан тыс, қайтымсыз су тұтыну және су шығыны.
Ауыл шаруашылығындағы суды тұтыну проблемаларының бірі – суды ақылға қонымсыз пайдалану және булану, суару жүйелерінің нашар күйі, ұтымсыз немесе дұрыс пайдаланбау және т.б. салдарынан 40%-ке дейін үлкен шығындар. Ауыл шаруашылығы секторындағы суды тұтыну кеңестік кезеңмен салыстырғанда егіс алқаптарының азаюына байланысты төмендеді, бірақ қазіргі уақытта ол өсуде және жоспарларға сәйкес одан да артады. Суармалы алқаптарды ұлғайту жоспарлары су тапшылығы проблемасын шешпей мүмкін емес болып көрінеді.
Каналдар мен су қоймаларының жағдайы
Өкінішке орай, гидротехникалық құрылыстардың көпшілігі қанағаттанарлықсыз жағдайда.
Бүгінгі таңда суару жүйесінде ұзындығы 21,5 мың км болатын 3,5 мыңға жуық магистральдық және шаруашылықаралық арналар бар, олардың 55%-і қанағаттанарлықсыз жағдайда. Бұл суды соңғы тұтынушыларға тасымалдау кезінде жоғары шығындардың негізгі себебі болып табылады.
Облыстар бойынша қайта құруды қажет ететін арналардың көп бөлігі елдің оңтүстік өңірлерінде орналасқан. Көбінесе гидротехникалық құрылыстарды қайта құру және күрделі жөндеу бюджет заңнамасы мен құрылыс қызметінің нормалары көптеген бұзушылықтармен жүзеге асырылады, сыбайлас жемқорлық тәуекелдері де әлі үлкен.
Су құбыры инфрақұрылымын қайта құру және жөндеу бойынша іске асырылып жатқан бағдарламалар мен жоспарларға қарамастан, жұмыс нәтижелері тиімді басқару, жеткіліксіз қаржыландыру және сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне байланысты өте төмен болып қалуда. Жаңа Су және ирригация министрлігі жағдайды жақсартуға және Мемлекет басшысының жоспарларын орындауға арналған.
Аят Наурызов
жетекші сарапшы
Барлық мақалалар
