23.10.2023
Тарихи тұрғыдан алғанда, ел әл-ауқатының сандық және сапалық анықтамасы мемлекеттік қазына және оның күші болды, бірақ технологияның өсуімен мемлекеттің кірісі бұл әл-ауқаттың сапасын көрсетпейтіні белгілі болды.
Егер бұрын мемлекеттің негізгі кірісі аграрлық сектор есебінен болса, онда индустрияландыру кезеңінен бастап өңдеу өнеркәсібіне қарай айтарлықтай ағын болды. Нәтижесінде тұрақты әскердің күші мен мемлекеттің кірісі елдің әл-ауқатының сапалы және сенімді көрсеткіштері болудан қалды. Ел экономикасының көлемі мен серпінін өлшеуге мүмкіндік беретін неғұрлым сапалы көрсеткішті есептеу қажеттілігі туындады. Бұл көрсеткіш экономикалық белсенділік пен өнімділікті бағалаудың жалпы өлшемшарттарын ұсыну үшін енгізілді. ЖІӨ белгілі бір уақыт аралығында елдегі тауарлар мен қызметтер өндірісінің көлемін бағалауға және оны ақша бірлігінде көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл экономикалық деректерді түсінікті және салыстырмалы етеді.
ЖІӨ-ні жүйелі түрде есептей бастаған бірінші ел АҚШ болды. Экономикада өндірілген тауарлар мен қызметтердің жалпы құнын өлшеу идеясын 1930 жылдары американдық экономист Саймон Кузнец ұсынды. Ұлы депрессияға және экономиканың жағдайын бағалау қажеттілігіне жауап ретінде Саймон Кузнец ұлттық табыс пен өнімді есептеу әдістемесін жасады. 1934 жылы АҚШ алғаш рет ЖІӨ туралы ресми мәліметтерді жариялады.
Соңғы 12 жылда Қазақстан Республикасының ЖІӨ жыл сайынғы өсімді номиналды түрде көрсетеді. Осылайша, елдің ЖІӨ 2022 жылы 103,8 трлн теңгені құрады, бұл 2011 жылғы ЖІӨ-мен салыстырғанда 4,8 есе көп (21,8 трлн теңге).
Орташа алғанда, 2010-2022 жылдар аралығында ЖІӨ-нің жыл сайынғы номиналды өсімі 14,1% құрады. Айта кету керек, соңғы 12 жылда ЖІӨ құрылымы түбегейлі өзгерген жоқ және ең үлкен үлес қызмет көрсету саласына тиесілі.
Осылайша, қызмет көрсету саласының орташа үлесі жыл сайын 54,5%, ал тауарлар өндірісі орта есеппен 39% құрады. Қызметтер үлесінің ұлғаюы экономиканың шикізат ресурстарына тәуелділігінің төмендеуін көрсетуі мүмкін, бұл елдің шикізат бағасының ауытқуына осалдығын төмендететін оң фактор болуы мүмкін. Алайда, бұл қызмет көрсету саласының өсу сапасы жағдайында қол жеткізуге болады, егер білім беру, денсаулық сақтау, қаржы, ақпараттық технологиялар және ойын-сауық қызметтері өсіп жатса, онда сыртқы экономикалық дағдарыстардың Қазақстан экономикасына әсері шынымен төмендейді.
Бұл ретте ЖІӨ құрылымы 2013 жылдан бастап ЖІӨ-дегі ең үлкен сала «Көтерме және бөлшек сауда» болып табылатынын көрсетеді. Болашақта саланың үлесі тек «Көлік және қоймалау» саласымен бірлесіп өсуде. Осылайша, 2022 жылдың қорытындысы бойынша ЖІӨ-дегі салалардың үлесі тиісінше 16,4% және 6,2% құрады. Бұл елде бизнестің сауда түрі көбірек дамып келе жатқанын көрсетеді. Тиісінше, бұл барлық осы тауарлар мен қызметтерді сатумен байланысты елдің белгілі бір даму қаупін тудырады.
Талданған кезеңде (2011 жылдан 2022 жылға дейін) ел орташа есеппен жыл сайынғы өсімді 3,8% деңгейінде көрсетті. Бұл ретте ең күшті өсу кезеңнің басында болды. Ерекшелік – 2020 жылы ЖІӨ өсімі теріс аймаққа көшті, өйткені әлемде «Covid-19» пандемиясы болды. Бұл ретте қызмет көрсету саласы қалыптасқан жағдайға негізгі әсер етіп, шамамен 3 тармаққа теріс әсер етті. Бұл ретте теріс әсердің негізгі үлесі тиісінше -1,8 және -0,6 п.т. құрайтын «Көлік және қоймалау» және «Көтерме және бөлшек сауда» салаларына тиесілі.
Кестеден көріп отырғанымыздай, экономика өсуінің негізгі драйвері қызмет көрсету саласы болып табылады, бұл қызмет көрсету саласы ЖІӨ-нің жартысынан көбін құрайтын экономика құрылымымен расталады. Өз кезегінде бұл серпін Brent маркалы мұнай бағасына қатысты негізгі макроэкономикалық тәуекелдерді растайды. Осылайша, 2015 және 2016 жылдары ЖІӨ өсімі мұнай бағасының өсуіне байланысты айтарлықтай төмендейді, бұл бағаның 2014 жылы барреліне 96,24 доллардан 2016 жылы барреліне 42,81 долларға дейін төмендеуіне байланысты (Дүниежүзілік банктің деректеріне сәйкес). 2020 жылы мұнай бағасы 2019 жылы барреліне 61,41 доллардан 2020 жылы барреліне 41,26 долларға дейін төмендейді. Яғни, бағаның төмендеуі нәтижесінде, жиынтық сұраныс өзгермеген жағдайда, елдегі жиынтық ұсыныс төмендейді.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму болжамына сәйкес 2023 жылдың қорытындысы бойынша ЖІӨ 119 123,7 млрд теңгені құрайды, бұл 2022 жылмен салыстырғанда 14,8%-ке артық. Нақты көріністе елдің өсуі 4,7%-ті құрайды.
Осылайша, тұрақты құрылыммен қызмет көрсету өндірісінің экономикалық өсуге қосқан үлесі жоғары болып қалады, бұл болашақта сыртқы экономикалық оқиғаларға байланысты жоғары тәуекелдерді тудырады.
Өңдеу өнеркәсібінің үлесінің өсуі оң сәт болып табылады, сондықтан 2019 жылдан бастап өңдеу өнеркәсібінің ЖІӨ-нің нақты өсуіне қосқан үлесі тау-кен өнеркәсібінің үлесінен асып түседі, бұл экономиканы әртараптандырудың және шикізат бағытынан біртіндеп кетудің өсуін көрсетеді. Уақыт өте келе әртараптандырылған экономика сыртқы күйзелістерді теңестіруге және фискалдық саясаттың да, монетарлық саясаттың да тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Тоқтасын Бақберген
Барлық мақалалар
