01.11.2023
2022 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанның жалпы ішкі өнімі (бұдан әрі – ЖІӨ) шамамен 103 трлн. теңге деңгейінде қалыптасты, оның 30%-і өнеркәсіпке (тау-кен өндіру 50%; өңдеу 45%; өнеркәсіптің басқа салалары 5%), 17%-і саудаға, 6%-і көлікке және 5%-і ауыл шаруашылығы мен құрылысқа тиесілі.
Тау-кен өндіру секторының 78%-тен астамын шикі мұнай және табиғи газ өндіру қалыптастырады, оның 62%-ін Атырау облысы енгізеді.
Тиісінше, өңірлердің ішінде елдің ЖІӨ-не ең көп үлес қосатын Атырау облысы, онда жан басына шаққандағы жалпы өңірлік өнім (бұдан әрі - ЖӨӨ) жақын өңір - Алматы қаласынан 2 еседен астам, ал Түркістан облысынан 12 еседен астам озып тұр. Осылайша, еліміздің барлық өңірлерінің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер ететін өңірлік дамудың жоғары диспропорциясы байқалады.
Алайда шикізат ресурстарын сату екі себепке байланысты үнемі жоғары кірісті қалыптастыра алмайды:
- Энергия ресурстары мен металдардың сапасы аяқталады. Бүгінгі күні Қазақстанның батысында ірі мұнай компаниялары өндірудің соңғы сатысында тұр, яғни алдағы 10 жылда жер қойнауын пайдалануға арналған негізгі келісімшарттар аяқталады.
- Әлемде ЖЭК технологияларын пайдалану, көлікті электрлендіру, жасыл сутекті пайдалану, модульдік атом электр станциялары және т.б. арқылы экономиканы көміртексіздендіруге жаһандық тренд жүріп жатыр.
Сондықтан тұрақты экономикалық дамудың жаңа көздері болатын әр өңірдің балама "өсу резервтерін" бағалау және іздеу маңызды.
Егер өңірлердің ЖӨӨ-нің осы құрылымдарын тау-кен өндіру секторының салымынсыз талдайтын болсақ, онда Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстары өз кірісінің жартысына жуығын жоғалтады. Тау-кен секторы болмаса, ел ЖІӨ-нің 15%-тен астамын жоғалтуы мүмкін.
Тау-кен өндіру секторынсыз Атырау облысының жан басына шаққандағы ЖӨӨ деңгейі 4 есеге қысқаруы мүмкін. Бұл ретте өңір өңдеу өнеркәсібі мен ШОК жоғары үлесі, сондай-ақ өңірдегі халықтың салыстырмалы түрде аз саны есебінен жан басына шаққандағы ЖӨӨ деңгейі бойынша көшбасшы болып қала береді. Алайда, Атырау облысында басқа өңірлермен салыстырғанда жан басына шаққандағы ЖӨӨ-нің мұндай жоғары алшақтығы жоқ.
Қазақстандағы өңдеу секторы тау-кен өндіру секторының шикізатына қатты тәуелді екені белгілі, сондықтан ел болашақта ШОК субъектілерін дамытуға және қолдауға баса назар аударуы қажет. Мысалы, елімізде тау-кен өндіру секторында 900 мыңнан астам қызметкер жұмыс істейді, ресурстарды өндіру қысқарған жағдайда осы адамдардың қайта даярлау немесе өз ісін ашуға мүмкіндік беру қажет.
Бір қызығы, тау-кен секторынсыз көптеген өңірлердің ЖӨӨ құрылымы айтарлықтай өзгермейді, ал ШОК үлесі небәрі 5%-ке өсті және ЖІӨ құрылымында 36%-ті құрайды, яғни көптеген өңірлер тау-кен секторына тікелей тәуелді емес деген қорытынды жасауға болады.
Алайда, бүгінгі күні ШОК-тың пропорционалды емес дамуы байқалады, осылайша ең үлкен даму Астана және Алматы қалаларында тіркелген, жалпы өңірлік өнімдегі ШОК үлесі тиісінше 70% және 58% құрайды. Өңірлер бойынша ұқсас көрсеткіштер өте қарапайым – орта есеппен 26%.
Бұл алшақтық ірі қалалардағы ШОК қызметінің сервистік бағытына және сауда саласындағы өнімдер мен қызметтер шығарудың жоғары үлесіне байланысты орын алды. Сондай-ақ, өңірлерде ШОК-тың біркелкі дамымау себептерінің бірі – халықтың төлем қабілеттілігінің төмендігі, өңірлердегі кәсіпкерлер үшін инфрақұрылым мен қаржы институттарының нашар дамуы.
Осыған байланысты өңірлерде ШОК дамыту үшін:
- өңірлік ерекшеліктерді ескере отырып, ШОК дамыту үшін бәсекеге қабілетті өңірлік көшбасшыларды тәрбиелеу ұсынылады, флагмандардың болуы экономиканың өзін-өзі қамтамасыз етуін қамтамасыз етеді;
- қарыз алушының кепіл мүлкін қайта бағалау үшін қаржылық мүмкіндіктерін ескере отырып, банктердің кепілдік қарыздары бойынша резервтерді қалыптастырудың жаңа қағидаларын әзірлеу ұсынылады;
- ЕО елдерінің тәжірибесі бойынша банкротқа ұшыраған, бірақ адал ШОК-қа (яғни, беделі жоғары ШОК субъектілеріне консультациялық және қаржылық көмек, өзінің кәсіпкерлік қызметін қайта бастау үшін борыштық жүктемені қайта құрылымдау) "екінші мүмкіндік" ("Second chance") беру мүмкіндігін қарастыру қажет.
Ерлан Каримов Өңірлік
зерттеулер орталығының директоры
Барлық мақалалар
