29.11.2023
Қазақстан Орталық Азия өңіріндегі ең ірі отын-энергетикалық кешенге ие. Осылайша, 2022 жылы елдегі электр станцияларының белгіленген қуаты 23,9 ГВт құрайды, бұл ретте электр энергиясын өндірудің 82%-і жылу электр станцияларына тиесілі - 19,4 ГВт, оның ішінде көмір 13,4 ГВт және газ 6,0 ГВт.
Ірі энергетикалық объектілердің орналасуына қарай Қазақстанның энергожүйесі үш аймаққа бөлінген:
- Солтүстік аймақ: елдің барлық өндіруші қуаттарының шамамен 70%-і негізінен көмір өндіретін кен орындарының жанында шоғырланған.
- Оңтүстік аймақ: ең көп халқы бар, тапшы, солтүстік энергетикалық аймақтан ағындармен жабылған.
- Батыс аймақ: тек газбен жұмыс істейтін ЖЭС пайдаланылады, бұл ретте электр станцияларының бір бөлігі мұнай-газ кен орындарының электр энергиясының меншікті көздері болып табылады және желіге электр энергиясын бермейді.
Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің болжамына сәйкес, 2030 жылға қарай электр энергиясын өндіруді 140,5 млрд. кВт*сағ дейін ұлғайту жоспарлануда, бұл ретте елде тұтыну 146 млрд. кВт*сағ дейін өседі, яғни тапшылық 6 млрд. кВт*сағ-тан асады.
Бүгінгі күні қолда бар қуаттар келесі негізгі себептер бойынша электр энергиясының тапшылығын жабуға мүмкіндік бермейді:
- Инфрақұрылымның жоғары тозуы және электр энергиясын беру кезіндегі тиісті шығындар. Мысалы, тек 2020 жылы «KEGOC» АҚ желілерінде беру кезінде электр энергиясының шығыны 2767,86 млн. кВт*сағ (5,7%) құрады, ал АЭК желілеріндегі шығын 4739,5 млн. кВт*сағ (10,9%) құрады. Осылайша, АЭК желілеріндегі электр желілік жабдықтардың тозу дәрежесі 65%-тен асады.
- Электр энергиясының төмен құны. Globalpetrolprices.com деректеріне сәйкес, елдегі дәстүрлі электр энергиясының құны өте төмен. Қазақстан электр энергиясы құнының арзандығы бойынша әлемнің 30 елінің қатарына кіреді, сондықтан 1 кВт*сағ электр энергиясының құны 0,044 АҚШ долларына немесе 21 теңгеге бағаланады (1 доллар үшін 475 теңге бағамы бойынша). Бұл ретте, Астанаэнергосбыт деректеріне сәйкес 1 кВт*сағ энергияның құны орта есеппен 19,28 теңгені құрайды (тұтыну көлеміне және елді мекенге байланысты). Бұл жағдай ірі инвестицияларды тартуға мүмкіндік бермейді, өйткені салынған қаражатты қайтаруда қиындықтар бар.
- Жаңартылатын энергия көздерінің (ЖЭК) жеткіліксіз дамуы. Қазақстанда ЖЭК-ті дамытудың жоғары әлеуеті (шамамен 1 трлн кВт*сағ, ол 114 млрд кВт*сағ көлемінде электр энергиясына ағымдағы сұраныстан 9 еседен асатын) бар екеніне қарамастан, елде ЖЭК-ті дамыту жалпы әлемдік үрдіске ілесе бермейді. Сондықтан Қазақстанда ЖЭК-тен электр энергиясының құны көмір генерациясының дәстүрлі энергиясымен салыстырғанда әлдеқайда қымбат.
Мысал келтірейік, 2020 жылы әлемде ЖЭК-тен 162 ГВт энергия енгізілді, оның 62%-і қазба отынының энергиясынан едәуір арзан болды. Осылайша, өткен жылмен салыстырғанда күн энергиясының құны 16%-ке, жел энергиясы 13%-ке төмендеді. Осылайша, ЖЭК елдерге ЖЭК жобаларының коммерциялық тартымдылығына ұмтылуға және «көміртегі бейтараптығына» қол жеткізуге мүмкіндік береді. 2020 жылы енгізілген жаңа ЖЭК жобалары дамушы елдерге
156 млрд АҚШ долларына дейін үнемдеуге мүмкіндік береді.
Өз кезегінде, Қазақстанда «жасыл» энергияның құны әлемдік бағадан 3 есе жоғары. Мысалы, Қазақстанда күн энергиясының бағасы 8,6 центті құрайды, бұл кезде күн энергиясының орташа әлемдік бағасы 1,1-3 центтен аспайды және жыл сайын төмендеу үрдісі байқалады.
Бұған қоса, шетелдік инвесторлардың ЖЭК-ке қаражат салуға мүдделілігі жоқ, өйткені бейрезиденттер үшін жер учаскелерін бөлу проблемасы бар, өйткені ЖЭК салуға арналған аумақтардың көпшілігі ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер болып табылады.
2022 жылғы жағдай бойынша ЖЭК өндіру көлемі 5,1 млрд кВт*сағ немесе электр энергиясын өндірудің жалпы көлемінен 4,5% құрады. 2022 жылы жиынтық қуаты 385 МВт болатын 12 ЖЭК жобасы іске асырылды, ал 2023 жылдың соңына дейін қуаты 276 МВт болатын тағы 15 ЖЭК жобасын іске қосу жоспарлануда.
Жалпы, 2030 жылға қарай ЖЭК үлесін 15%-ке дейін ұлғайту күтілуде, ал 2060 жылға қарай Қазақстан «көміртегі бейтараптығы» туралы мәлімдеді.
Жүргізілген талдауға сүйене отырып, келесі тұжырымдар мен ұсынымдар жасауға болады:
- Елге Батыс аймақты елдің біртұтас энергия жүйесіне қосу процесін барынша қысқа мерзімде жеделдету қажет (елдің энергия жүйесін «сақиналау»). Өздеріңіз білетіндей, батыс өңірлердің энергия жүйесі жоғары апаттылықпен, резервтердің болмауымен, облыстар арасындағы электр байланысының әлсіздігімен сипатталады. Батыс аймақты елдің бірыңғай энергия жүйесімен қосу авариялық ажырату тәуекелдерін азайтуға, өңірдің ресейлік электр энергиясына тәуелділігін төмендетуге мүмкіндік береді (2022 жылы Қазақстан Ресейден 1,9 млрд кВт*сағ электр энергиясын импорттады), сондай-ақ ЖЭК объектілерін дамытуға мүмкіндік береді (ЖЭК-тен «қымбат» энергия тиісінше елдің жалпы энергия жүйесінде «шайылмайды, тиісінше оның құны жоғары болмайды).
- Электр желісінің инфрақұрылымының тозуын азайту және инвестицияларды ұлғайту арқылы жүйені цифрландыру. Тозған инфрақұрылымға инвестиция тартудың жалғыз құралы тариф белгілеудің ынталандырушы әдістерін қолдану болып табылады. Алайда, компаниялар үшін кірістілік пен инвестицияларды қайтару кепілдіктерімен тариф белгілеудің ынталандырушы әдістеріне көшумен саланы реформалау қаражатты жұмсаудың тиімділігі мен нәтижелілігін бақылауды күшейтумен қатар жүруі тиіс.
- Халықтың және ШОБ субъектілерінің ЖЭК технологияларын пайдалануын ынталандыру тетіктерін әзірлеу, сондай-ақ бейрезиденттерге ЖЭК жобаларына жер бөлу мәселесін қарастыру.
Каримов Ерлан
орталық директоры
Барлық мақалалар
