Қазақстанның сүт саласында жағдай қалай?

Елде жыл сайын сүт өндіру көлемі артып келе жатқан сияқты, бірақ сүт өнімдері бойынша Ресейге, Беларуссияға, Қырғызстанға және басқа елдерге азық-түлікке тәуелділік әлі де жоғары.

Жыл сайын елімізде сүт өндірісі небәрі 2-3%-ке өсуде және 2022 жылдың қорытындысы бойынша барлығы 6,4 млн тонна сүт өндірілді. Сандар әсерлі, бірақ егер негізгі сүт өндірушілердің құрылымына көз жүгіртсеңіз, сауылған сүттің 69,5%–і үй сүті екені белгілі болады. Еліміздегі сауымның тек 8,6%-і - ауыл шаруашылығы кәсіпорындарынан алынған.

Жеке шаруашылықтардан алынған үй сүтін әлі де осындай шикізатты өнеркәсіптік өңдеуде проблемалар туындайтын толық тиісті техникалық регламенттерге жатқызуға болмайтыны белгілі болғандай. Бұл өндірушілерді импортталған ұнтақ сүтті сатып алуға және оны сүт өнімдерін одан әрі өңдеу үшін пайдалануға шақырады.

Отандық өндірушілер тек сұйық өңделген сүт пен кілегейге (94,9%) деген қажеттілікті толығымен жабады, қалған 5,1% импортты құрайды. Жыл сайын сүт өндірісі артып келе жатқанына қарамастан, терең өңдеу тұтынудан артта қалды.

ҚР бойынша сары май өндірісі халықтың қажеттілігінің 79,3%-ін жабады. Терең өңделген өнімдер бойынша: ірімшіктер мен сүзбе бойынша айқын импортқа тәуелділік байқалады - 44,4%. Импортқа одан да айқын тәуелділік - қоюландырылған сүт бойынша: біздің ел қажеттіліктің 37,9%-ін ғана жабады, қалған 62,1%-і импортқа тиесілі. Йогурт, айран, сүт және ашытылған кілегеймен қамтамасыз ету 84,4% құрайды.

Анықтама үшін: ҚР СЖРА ҰБС деректері бойынша 2022 жылғы қаңтар-желтоқсан айларында Қазақстан Ресейден 58,1 млн. долларға қоюландырылған 27,4 мың тонна сүт пен кілегей импорттады. Алайда ресейлік импорттық бағалар ішкі бағаларға қарағанда әлдеқайда арзан болды. Қазіргі уақытта Ресей сүт профицитіне байланысты және демпингтік бағамен Қазақстан нарығына көптеген құрғақ сүт ұсынады. Солай, ҚҚС есебімен Ресей қазақстандық сүт өңдеу кәсіпорындарына 130 теңгеден шикі сүт жеткізеді, ал жергілікті құны 200-230 теңгені құрайды.

Жалпы алғанда, сүт өнеркәсібінде негізгі мәселелердің бірі - терең өңдеудің тұтынудан артта қалуы. Солай, жыл сайын 2,3 млн тонна сүт өнімін ішкі тұтыну кезінде, 172 сүт өңдеуші кәсіпорындар жыл сайын 1,8 млн тонна сүт өңдейді, яғни оны өндірудің жалпы көлемінің 28,1%-і. Бұл ретте кәсіпорындардың өндірістік қуаты жылына шамамен 2,5 млн тоннаны қайта өңдеуге мүмкіндік береді, алайда олардың жүктемесі 77% деңгейінде қалып отыр.

Анықтама үшін: Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымының нұсқауларына  сәйкес сүт пен сүт өнімдерін тұтыну нормалары жылына 330-340 кг құрайды. Көптеген елдерде тұтыну 300 кг деңгейіне дейін жетпейді. Солай, мысалға Армения мен Әзірбайжанда 2022 жылы ол 258 кг, АҚШ-та 295 кг, Қырғызстанда 213 кг, Ресейде 241 кг құрады. Қазақстанда 2022 жылдың қорытындысы бойынша сүт және сүт өнімдерін тұтыну 226 кг құрады. Оның ішінде орта есеппен қазақстандықтар 13 литр айран, 4,2 кг сүзбе және 3,8 кг қаймақ тұтынды . Жаңа Зеландияда әр азамат жан басына шаққанда 366 кг сүт өнімдерін тұтынады.Салыстыру үшін: сүт пен сүт өнімдерін тұтынудың жоғары деңгейі – Австрияда (401 кг), Германияда (428 кг), Финляндияда (434 кг) .

Жаңа Зеландия (Фонтерра компаниясы) – ірі сүт державасы, халықаралық нарыққа сүт өнімдерін негізгі жеткізушілердің бірі. 2023 жылы компания GlobalDairy Top-20 ақша айналымы бойынша әлемдегі ең ірі сүт компанияларының әлемінде 9-орынға ие болды. Жаңа Зеландияда өндірілген барлық сүттің шамамен 95%-і сүт немесе сүт өнімдері түрінде экспортталады.

2022 жылдың қорытындысы бойынша Жаңа Зеландияда сүт өндіру шамамен 21 млн тонна сүтті құрады. 2022 жылы бір сиырға сүтті орташа сауу - 386 кг құрғақ заттар (216 кг сүт майы және 169 кг ақуыз). Сүт өнімдерін өндіру көлемінің өсуі жаңа сүт фермаларын қайта жабдықтау және қолданыстағы фермалардағы дайындамалар көлемінің ұлғаюы есебінен сиыр басының ұлғаюына себепші болады.

Ерекшеліктер: Жаңа Зеландияға құрғақ заттар қажет және тоннада ескеріледі, яғни шын мәнінде литрлер оларды қызықтырмайды. Сүтті қабылдау, есепке алу, статистика сұйықтықты есепке алмай, ал сүттің құрамындағы құрғақ заттарды ескере отырып, ең алдымен -  май мен ақуызды есепке алу арқылы жүргізіледі. Жеткізушілер, яғни фермерлер осы сүттегі құрғақ заттар үшін ақша алады.

2021 жылдың 1 маусым айынан бастап фермерлер әртүрлі негізгі өнімділік көрсеткіштеріне қол жеткізу үшін сүт бағасынан сүт ұнтағының әр килограмы үшін қосымша  0,7 доллар мөлшерінде сыйақы алады. Бір жағынан осыған  сүттің сапасын сақтау кезінде метан өндірісін төмендететін сиырларды өсіру үшін зерттеулер мен әзірлемелерге қомақты үлес салған Мал шаруашылықты жақсарту корпорациясы (livestock Improvement Corporation) ықпал етті.

Сүт өндірісінің ұлғаюына сағатына 30 тоннаға дейін құрғақ сүт өндіруге мүмкіндік беретін, күн сайын шамамен 4,5 млн литр жаңа сүтті өңдейтін 2013 жылы пайдалануға берілген DarfieldD2 кептіру қондырғысы ықпал етті.

Табынның тұрақтылығы мен өнімділігін арттыру үшін компанияда «Табынды тестілеу» әдісі қолданылады . Табындарды сынау табындағы жануарлардан жеке сүт үлгілерін жинауды қамтиды. Тестілеу нәтижесінде фермерлер сүт көлемі, сүт майы мен ақуыздың сауылуы, сондай-ақ соматикалық жасушалардың саны туралы ақпарат алады. Табындарды тестілеу өнімділігі төмен (табыннан шығару немесе өткізу үшін), өнімділігі жоғары (өсіру үшін) және маститі бар сиырларды (емдеу немесе табыннан жою үшін) анықтауға мүмкіндік береді.

«Родина» АФ ЖШС – біздің еліміздегі ең ірі сүт және сүт өндірушілердің бірі. Компания өзін тек табиғи өнімдерді өндірушілер ретінде көрсетеді, өйткені агрофирма өзінің шикізатын балғындықтың бірінші сатысында өңдейді. Компания өкілдерінің деректеріне сәйкес елордаға жеткізілетін сүттің 50%–і - агрофирманың өнімі. Күн сайын Астана қаласына орта есеппен 35-45 тонна сүт және сүт өнімдерін жеткізеді.

2022 жылдың қорытындысы бойынша жалпы сүт өндіру деңгейі бойынша компания 29 322 тонна сүт өндірумен елімізде («Зенченко және К» МК, СҚО кейін) 2-ші орынға ие болды. Алайда, сиырлардың сүт өнімділігі деңгейі бойынша 2022 жылдың қорытындысы бойынша «Родина» АФ ЖШС 1 сауын сиырға 11 269 кг сауумен 1-ші орынды иеленді. Компания қазіргі уақытта сүт өнімдерінің 18 түрін шығарады.

Жылдық өндіріс көлемі шамамен 10,2 млрд. теңгені құрайды. Агрофирманың мәліметтері бойынша, күн сайын 92 тонна сүт өнімі өндіріледі, ал тәулігіне бір сиырға орташа сауын 35-36 л. Сиырдың өсірілетін тұқымының негізгі түрі – голштинск, орташа салмағы 750-770 кг.

 

2022 жылдың қорытындысы бойынша «Родина» Агрофирмасы әлеуметтік желілердегі сүттің сапасы туралы пайдаланушылардың пікірлері арасында ең көп оң пікірлер жинады. Бұл iMAS медиамониторинг жүйесімен The DairyNews үшін арнайы дайындаған медиарейтинг деректері сондай . Тағы да бір қызықты ерекшелігі - жергілікті тұрғындар үшін «Родина» өнімдері екі есе төмендетілген бағамен ұсынылады.

 

  

Қорытындылар: Қазақстанда сүт өндіру көлемінің жыл сайынғы өсуіне қарамастан, сүт саласында өндірістік қуаттылықтардың толық жүктелмеуі, қажетті көлемде сапалы шикізат өндіретін ірі шаруашылықтардың болмауы, терең өңдеудің дамымауы және шикізаттың жетіспеушілігі салдарынан бүлінуге жоғары тәуелділік, сондай-ақ шикі сүтке жоғары сатып алу бағасы сияқты бірқатар өзекті проблемалар бар. Алайда, екі компанияның салыстырмалы талдауы көрсеткендей, Қазақстанда саланы дамытуға және сүт өнімділігін арттыруға барлық мүмкіндіктер бар. Бұдан басқа, сүт өнімдерінің экспорттық әлеуетін ашуға мүмкіндіктер бар.

Ұсынымдар: қазіргі уақытта шикізатты өсіруді ынталандыру үшін өңдеуші кәсіпорындардың ауыл шаруашылығы өнімдерін тереңдетіп өңдеу өнімдерін өндіру үшін сатып алу шығындарын субсидиялау іске асырылуда, қайта өңдеуге тапсырылған сүтке субсидиялар бөлінуде. Өңдеуді одан әрі дамыту үшін тапсырылған сүт-шикізатқа субсидиялар нормативін көбейтуге қосымша қаражат бөлу қажет.

Отандық өндірушілерді қолдау және мемлекеттік қаржылық қолдау көрсету үшін барабар қорғаныс шараларын енгізу өте маңызды. Қазақстан халқын сапалы отандық сүт өнімдерімен қамтамасыз ету үшін сүт жинау жүйесін жетілдіру, мал шаруашылығын ірілендіру, өндірістің барлық кезеңдерінде сүт шикізатының сапасын бақылауды жетілдіру қажет. Ал сүт-тауар фермаларының құрылысы кәсіпорындардың толық жүктелмеуімен проблемаларды шешуге және тиісінше шикізат өндірісін қажетті көлемде іс жүзінде қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.