08.12.2023
Қазақстанда пайдалы қазбаларды қарқынды өндіруге байланысты минералдық шикізаттың тиімді қорларының толық сарқылуы заңды түрде орын алды. Қазба кен орындарын барлау және игеру жұмыстарын жүргізу үшін тау-кен геологиялық жағдайлары едәуір күрделі және қымбат болды. Осы жағдайларда техногендік-минералды түзілімдердің (бұдан әрі - ТМТ) әлеуетін неғұрлым белсенді іске қосу мәселесі өзекті болып отыр.
Анықтама үшін: ТМТ – пайдалы компоненттері және (немесе) пайдалы қазбалары бар тау-кен өндіру, тау-кен өңдеу және энергетика өндірістерінің қалдықтарының жиналуы. 2018 жылы ҚР ИДМ жер қойнауын пайдалану департаментінің деректері бойынша елде ТМҮ-нің 1370 нысаны болған. «Атамекен» ҰКП деректері бойынша 2019 жылы елімізде 47,0 млрд.тонна ТМҮ жинақталған.Олардың басым бөлігі жұмыс істеп тұрған жер қойнауын пайдаланушылардың келісімшарттық аумақтары шегінде орналасқан.
Әрине, бүгінде бұл көрсеткіш әлдеқайда жоғары болғаны анық. ҚР экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің деректері бойынша, 2021 жылы өндіруші өнеркәсіп қалдықтары 470 млн.тоннаны құрады, бұл өткен жылмен салыстырғанда 56%-ке артық (бұл ретте ТМТ-де осы көлемнің қандай үлесі болғандығы көрсетілмеген).
Қазақстанда қалдықтардың орасан зор көлемінің болуына қарамастан, ТМТ әлеуеті әлсіз пайдаланылады, бұл ретте бұл елдің өнеркәсіптік қалдықтар жинақталған барлық өңірлеріне қатысты. Сонымен қатар, бұл экономиканың дамуы үшін әлеуетті елеулі көмек, ТМТ-де бағалы және сирек жер металдарының жеткілікті мөлшері бар, ал қазіргі заманғы технологиялар оларды алудың жоғары деңгейін қамтамасыз етеді.
ТМТ қайта өңдеуге қолжетімділік мәселесін бір кездері ҚР Парламенті депутаттары мен бизнес өкілдері көтерген жоқ, олар елде ТМТ қайта өңдеу бойынша өзінің тиімді технологиялары бар компаниялар бар екенін көрсетті.
Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану кодексіне сәйкес жер қойнауын пайдаланушылар ТМТ бойынша есептерді уәкілетті мемлекеттік органға ұсынуға міндетті, ал кодекс қағидаттарының бірі жер қойнауын пайдалану саласындағы ақпаратқа қолжетімділік принципін жариялағанына қарамастан, ТМТ туралы ақпарат ашық қолжетімділікте жоқ. Бұл миллиондаған тонна әлеуетті ресурстардың экономикалық айналымнан шығарылуының және ұлттық экономикада жұмыс істемеуінің себептерінің бірі.
Кәсіпкерлер мен инвесторларға өңірлер, кен орындары және олардың меншік иелері бөлінісінде республика иелігіндегі ТМТ көлемі бойынша толық және шынайы көрініс беру, жинақталған ТМТ көлемін қайта өңдеу жөніндегі кәсіпорындар мен мемлекеттік органдардың жоспарларын түсіну, жер қойнауын пайдаланушылардың ТМТ-ден қатты пайдалы қазбаларды алу жөніндегі келісімшарттық міндеттемелерін қалай орындайтынын талдау, бұл ретте барлық кәсіпорындарға және иелеріне бірыңғай тәсілді қолдану қажет.
Әрине, ең алдымен, жинақталған қалдықтардың барлық көлемін сапалы зерттеу қажет, бұл инвестицияларды тарту үшін қажетті кезең. ТМТ-нің ең үлкен көлемі Қарағанды, Павлодар, Шығыс Қазақстан және Ұлытау облыстарында жинақталған.
Мысалы, жаңадан құрылған Ұлытау облысын дамыту үшін ТМТ қорлары экономиканы дамыту үшін нақты әлеуетті ресурс болып табылады. Мұнда өз көлемі бойынша Жезқазған және Сәтбаев байыту фабрикаларының қалдықтары ерекше көзге түседі (жалпы Қазақстан бойынша мыс кендерін флотация қалдықтарының саны жылына кемінде 2 млн.тоннаға өседі).
Мамандар «Қазақмыс» Балқаш пен Жезқазған қалдық қоймаларындағы ТМҮ-ні өзі үшін айтарлықтай табыспен өңдей алатынын негіздеді. Мысалы, Жезқазған алаңы туралы айта келсек, сарапшылар жергілікті байыту фабрикасының бірінші және екінші қалдық қоймаларында мыс мөлшері 0,21%-тен төмен екенін атап өтті. Алайда оларда күмістің болуы тоннасына 4,77 граммды құрайды. Бұл экономикалық тұрғыдан қызықты сандар.
ТМТ қайта өңдеу жоспарлары бірнеше рет жарияланды.ТМТ-ні қайта өңдеу мәселесі бойынша мемлекеттік органдар тарапынан күтілетін ұстаным мен түбегейлі шаралар қабылданбағаны туралы бірнеше рет сын айтылды.
Сол уақытта, қазақстандық компаниялар басқа елдерде ТМТ өңдеу бойынша өз жобаларын іске асыруға дайын және артық көретін мысалдар бар.
Осылайша, қазақстандық IronConcentrateCompany байыту фабрикасы мен басқа да консервацияланған инфрақұрылымның жұмысын қалпына келтіру үшін үйінділер мен қалдықтарды қайта өңдеуге инвестиция салу үшін Башқұртстандағы (РФ) Сибай КБК акцияларын сатып алмақшы. Инвестордың шешіміне Ресейде 2023 жылдың 1 қаңтарынан бастап өндіруші компанияларға жер қойнауын пайдалану қалдықтарынан пайдалы қазбаларды алуға, сондай-ақ осы қалдықтарды өз қажеттіліктері үшін пайдалануға лицензияның қолданылу мерзіміне рұқсат етілгені әсер еткен болуы мүмкін. Бұдан басқа, ТМТ-де қоршаған ортаға теріс әсер еткені үшін төлемді есептеу кезінде нөлдік коэффициент белгіленеді. Яғни, Ресейде, Ресей Федерациясында қазбаларды қосымша өндірумен айналысу тиімдірек.
Сұрақ туындайды: неліктен ТМТ көлемі жеткілікті жинақталған Қазақстанда осындай компаниялар үшін ынталандыру жасау мүмкін емес?
2018 жылы «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» жаңа Кодекс күшіне енгеннен кейін ТМТ жағдайында айқындық көбірек болды.
Қолданыстағы кәсіпорындар бөлу балансын ресімдей отырып, тиісті өтінімді құзыретті органға жолдай отырып, ТМҮ-нің мемлекеттік бөлігін (1992 жылғы мамыр айына дейін жинақталған) өз иелігіне ала алуы мүмкін.
2019 жылдан бастап ТМТ туралы пікірталас градусы төмендеді, оларды қайта өңдеу бойынша күш-жігерді жандандыру үшін қабылданған «ҚР геологиялық саласын дамытудың 2023-2027 жылдарға арналған тұжырымдамасы» да жақсы негіз береді.
Дегенмен, сарапшылардың пікірлері әлі де бірыңғай бөлгішке келтірілмеген, барлық сұрақтар өз жауаптарын таба алмады. Олардың қатарында, егер жинақтаушының қауіптілік деңгейі өзгеріссіз қалса, жер қойнауын пайдаланушыларға жинақталған қалдықтарға сөзсіз меншік құқығын бекіту, ХДПИ-ді және ТМТ -ні қайта орналастырғаны үшін экологиялық төлемдерді жою туралы мәселе бар. Сондай-ақ өнеркәсіптік қалдықтарды заңнамалық деңгейде бекіте отырып, қайталама шикізат санатына ауыстыру практикасын енгізу қажет.Мемлекеттік жер қойнауы қорының бірыңғай кадастрын электрондық форматқа ауыстыру мәселесі шешілмеген, ол жер қойнауын пайдалану мәселелері бойынша шешімдер қабылдау рәсімдері мен жылдамдығына әсер етеді.
Бұл проблемалар уақыт өте келе өзекті бола бастайды, өйткені ТМҮ көлемі жыл сайын өсіп келеді, ал жер қойнауының сарқылу проблемасы да тек өткір бола бастайды.
Габит Матаев
жетекші ғылыми қызметкері
Барлық мақалалар
