09.12.2023
Еңбекақыдағы гендерлік алшақтық проблемасын әйелдердің еңбек нарығында жеткіліксіз ұсынылуы тұрғысынан қарастыру керек. Осылайша, ХЕҰ деректері бойынша, жұмыс күшіне қатысудағы жаһандық гендерлік алшақтық 27%-ті құрайды, ал араб елдерінде, Солтүстік Африка мен Оңтүстік Азияда 50%-тен асады.
Гендерлік жалақы алшақтығы ерлер мен әйелдердің орташа табысы арасында ерлер табысынан проценттік айырма ретінде анықталады. Ол әйелдердің экономикадағы жағдайын талдау үшін қолданылады және ұлттық әрі халықаралық деңгейде гендерлік теңдікке қол жеткізудегі прогресті өлшеуге мүмкіндік береді.
БҰҰ мәліметі бойынша, бүкіл әлем бойынша әйелдер бірдей құнды жұмыс үшін ерлер тапқан әрбір доллардан 77 цент алады. Бұл ретте балалары бар әйелдер үшін жалақыдағы алшақтық одан да көп. Қазіргі қарқынмен жаһандық гендерлік жалақы алшақтығын жою үшін 70 жыл қажет болады.
1951 жылы Халықаралық еңбек ұйымының Бас конференциясының 34-ші сессиясында ерлер мен Әйелдерге бірдей құнды еңбегі үшін тең сыйақы беру туралы № 100 конвенция қабылданды. Конвенция 1953 жылы күшіне енді және оны 173 мемлекет ратификациялады.
БҰҰ-ның 2030 жылға дейінгі Тұрақты даму мақсаттарында (ТДМ) тең еңбекақы төлеу көзделген: «Гендерлік теңдікті қамтамасыз ету және барлық әйелдер мен қыздардың құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейту» 5-мақсаты және «Үдемелі, толық қамтылған және тұрақты экономикалық өсуге, толық және нәтижелі жұмыспен қамтуға және барлығына лайықты жұмысқа жәрдемдесу» 8-мақсаты; ХЕҰ конференциясының 108-ші сессиясында қабылданған Халықаралық еңбек ұйымының еңбек болашағы туралы Мыңжылдық декларациясында.
Халықаралық тең жалақы коалициясы (EPIC - Equal Pay international Coalition) 2017 жылы ХЕҰ, «БҰҰ Әйелдер» және ЭЫДҰ құрылымдарының бастамасымен және қатысуымен құрылды. 47 қатысушыны - мемлекеттер мен ірі компанияларды, ұлттық еңбек ұйымдары мен жұмыс берушілерді қамтиды.
2019 жылдың 18 желтоқсанында БҰҰ жыл сайын 18 қыркүйекте атап өтілетін Халықаралық тең жалақы күні туралы қаулы қабылдады. Кейбір елдер жыл сайын Ұлттық тең жалақы күнін атап өтеді: бұл символдық күн жыл сайын ұлттық гендерлік алшақтық негізінде анықталады және жаңа жылда әйелдер өткен жылы ер адамдар тапқан жұмыс үшін қанша күн қосымша жұмыс істеуі керек екенін көрсетеді.
Дегенмен, ХЕҰ Конвенциясы қабылданғаннан кейін 70 жыл өткен соң, ерлер мен әйелдер арасындағы жалақы алшақтығы әлемнің барлық аймақтарында кең таралған және экономика секторлары мен жұмыспен қамту түрлерінің басым көпшілігіне әр түрлі дәрежеде әсер етеді.
Дүниежүзілік банк 2021 жылы наурызда жариялаған «Әйелдер, бизнес және заң – 2021» есебіне сәйкес, әлемнің 90 экономикасы ерлер мен әйелдерге бірдей құнды еңбек үшін тең ақы төлеу туралы заңдар қабылдады.
Австралия үшін KPMG жүргізген зерттеу гендерлік жалақы алшақтығын құрайтын факторлардың үлес салмағын бағалады:
- қызметкерлерді жалдау және төлем туралы шешім қабылдау кезінде кемсітушілік, гендерлік таптаурындар және біржақтылық (гендерлік алшақтықтың үлес салмағы 39%-ті құрайды);
- әйелдердің кәсіби мансабындағы үзілістер (25%);
- ерлер мен әйелдердің жұмыспен қамтылуы негізінен экономиканың әр түрлі секторларында: әйелдер еңбегі басым болатын салалар бар, негізінен төмен жалақымен (кәсіптік және өндірістік сегрегация) (17%);
- толық емес жұмыс күні (7%);
- ақысыз еңбек, оның ішінде отбасы мүшелеріне күтім жасау бойынша үй жұмысы (7%);
- әйелдің жасы (3%);
- ағымдағы жұмыс берушінің жұмысы (1%);
- үкіметтік және үкіметтік емес ұйымдардағы жұмыс (1%).
Жалпы, отбасы мен балаларға қатысты факторлардың үлес салмағы гендерлік төлем алшақтығының 39%-ін құрайды. ХЕҰ «ана айыппұлы» («the motherhood penalty») деп аталатын проблеманы атап өтеді, онда жұмыс істейтін аналарға балалары жоқ әйелдерге қарағанда орташа есеппен аз жалақы төленеді және әйелде балалар саны артқан сайын төлем теңсіздігі ұлғая түседі.
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) еңбекақыдағы гендерлік алшақтықтың жай-күйі туралы деректердің мониторингін жүргізеді. ЭЫДҰ мәліметтері бойынша, ұйым елдеріндегі орташа алшақтық 2018 жылы 12,7% құрады (есеп ерлер мен әйелдердің орташа табысы бойынша жүргізіледі).
Гендерлік алшақтықтың ең жоғары көрсеткіші Корея Республикасында байқалады – 2019 жылы 32,5%; Жапонияда – 23,5% (2019 жыл); Израильде – 22,7% (2018); Канадада – 17,6% (2019); Ұлыбританияда – 16,0% (2019); Чилиде – 12,5% (2017); Жаңа Зеландияда – 6,5% (2019); Колумбияда – 4,0% (2017).
Гендерлік жалақы алшақтығын жою, өз кезегінде, әйелдерді экономикаға көбірек қосылуға ынталандырады. ХЕҰ 2025 жылға қарай ерлер мен әйелдердің жұмыс күшіндегі алшақтығын 25%-ке қысқарту әлемдік ЖІӨ-ні 3,9%-ке немесе 5,6 трлн. АҚШ долларына арттыруы мүмкін деп есептейді.
ХЕҰ мәліметтері бойынша («Жаһандық жалақы туралы есеп 2018/19. Жалақыдағы гендерлік алшақтықтың артында не жатыр?»), әлемнің 73 елінде ерлер мен әйелдердің орташа сағаттық жалақысын (барлық жалдамалы жұмысшылардың 80%-і) пайдалана отырып бағалау кезінде жаһандық гендерлік жалақы алшақтығы 16% құрады. Алайда, деректер елдер бойынша күшті ауытқиды – Пәкістанда 34%-тен Филиппинде -10,3%-ке дейін, олар теріс алшақтықпен сипатталады (яғни, әйелдер еркектерге қарағанда ақша көбірек табады).
ХЕҰ-ның осы есебіне сәйкес АҚШ-тағы орташа айлық жалақы бойынша гендерлік алшақтық 23,5% құрайды; медиандық айлық жалақы бойынша – 25,7%; Бразилияда – тиісінше 20,1% және 20,8%; Қытайда – 19,0% және 20,0%; Оңтүстік Африка – 28,6% және 30,8%; ал Таиланд үшін орташа айлық жалақы бойынша нөлдік және медиандық бойынша -2,5% теріс алшақтық белгіленді.
Есептеу әдістемесіне байланысты (орташа немесе орташа жалақы бойынша, сағаттық немесе айлық жалақыны ескере отырып) ХЕҰ жаһандық гендерлік алшақтықты 16-дан 22%-ке дейін бағалайды. Бұл ретте 22% көрсеткіші орташа айлық төлем бойынша есептеулер кезінде, яғни әйелдер мен еркектер жалақысын бөлудің ортасында орналасқан жалақы мәндері салыстырылған кезде айқындалады.
Гульнар Дугалова
э.ғ.д., профессор
Барлық мақалалар
