29.12.2023
Ағымдағы жылдың 14 қарашасында Lancet Countdown журналының климаттың өзгеруі және денсаулық туралы сегізінші жыл сайынғы есебі жарық көрді . «Lancet Countdown» – климаттық өзгерістердің денсаулыққа әсерін бақылайтын халықаралық бірлескен зерттеу жобасы.
2023 жылғы сегізінші есепті 52 мекеменің 114 сарапшысы дайындап, жағдайдың жан-жақты талдауын ұсынды. Бұл Lancet Countdown есебі 30 қарашада БАӘ-де басталатын БҰҰ КӨНК тараптарының 28-ші конференциясы қарсаңында жарияланған бірнеше есептің бірі болып табылады.
Ағымдағы 2023 жыл, алдын ала деректерге сәйкес, бақылау тарихындағы ең ыстық жыл болады. Болашақтағы болжамды жоғары температура климаттың жылынуынан денсаулыққа қауіп төндіреді.
Егде жастағы адамдар мен сәбилердің денсаулығына қауіпті жылу толқындары қазір өткен ғасырға қарағанда екі есе ұзаққа созылады. Зерттеу көрсеткендей, 65 жастан асқан адамдар арасындағы өлім-жітім 85%-ке жоғары. Есепте егер әлемнің орташа температурасы шамамен 2°C-ге көтерілсе, ғасырдың ортасына қарай ыстықтан қайтыс болғандар саны 370%-ке артуы мүмкін деген болжамдар келтірілген. Бұл климаттың өзгеруіне бейімделуде айтарлықтай прогреске қол жеткізілмеген жағдайда болады.
Климаттың өзгеруі адамдардың денсаулығына байланысты табиғи және адами жүйелерге зиян келтіреді. Қатты құрғақшылықтан зардап шеккен әлемдегі жер көлемі 1951-60 жылдардағы 18%-тен 2013-2022 жылдары 47%-ке дейін өсті, бұл су қауіпсіздігіне, санитарияға және азық-түлік өндірісіне қауіп төндірді. Ыстыққа байланысты жоғалған жұмыс сағаттарының саны 50%-ке артады. Жылу толқындары 2041-2060 жылдарға қарай дүние жүзінде 524,9 миллионнан астам адамның орташа және ауыр азық-түлік тапшылығына тап болуы әкелуі мүмкін. Бұл әлемдегі аштық проблемасын күшейтеді.
Жоғары температура бірнеше күн мен түнге созылған кезде жылу толқындары өте қауіпті, өйткені адамдар, жануарлар мен дақылдар тынығып, қалпына келе алмайды. Егер адам бірнеше түн бойы салқындамаса, өлім қаупі артады. Егіндер, өсімдіктер мен жануарлар келесі күннің ыстығына төтеп беру үшін түнде қалпына келу уақытын қажет етеді.
Болжамдар ғасырдың ортасына қарай климаттың өзгеруіне байланысты қауіпті жұқпалы аурулар кеңірек таралатынын көрсетеді, бұл көбірек адамдарға денге, безгек, Vibrio және Батыс Ніл вирусы сияқты қауіпті жұқпалы ауруларды жұқтыру қаупін тудырады. Мысалы, Vibrio микроағзалары өмір сүре алатын аймақ 17-25%-ке артады. Денге безгегінің таралу қаупі 36-37%-ке артады. Жұқпалы аурулар жаңа, қызып жатқан аймақтарда өмір сүре алатын масалар сияқты таратқыштар арқылы немесе жаңа қорек көздерін іздейтін адамдар жабайы жануарлармен тығыз байланысқа түсетіндіктен, көбірек таралуы мүмкін.
Бұл болжамдар болашақта не болуы мүмкін екендігі туралы түсінік береді. Дегенмен, олар аса мұқият болуы мүмкін, өйткені сызықтық емес өзгерістерді, маңызды бетбұрыс нүктелерін және күрделі әрі өзара әрекеттесетін әсерлерді ескермейді. Бұл адамдардың денсаулығына болжамдар болжағаннан әлдеқайда ауыр нақты қауіп төндіруі мүмкін.
Климаттың өзгеруіне байланысты денсаулық проблемаларына қарамастан, есеп сонымен қатар нөлдік көміртекті болашаққа көшуге әкелетін денсаулыққа пайдалы жақтарын ашады.
Әлемде 775 миллион адам әлі күнге дейін электр қуатынсыз өмір сүреді, ал миллиардқа жуық адам сенімді энергиямен қамтамасыз етілмеген жерлерде медициналық қызметтерді пайдаланады. Даму деңгейі төмен елдерде электр энергиясының тек 2-3%-і жаңартылатын көздерден өндіріледі, ал үй шаруашылықтарының 92%-і әлі де энергия үшін биомассаны пайдаланады. Жаңартылатын энергияға көшу таза энергияға қол жеткізуге мүмкіндік береді және энергия тиімділігін арттырумен бірге энергетикалық кедейлікті азайтуға және медициналық қызметтердің сапасын жақсартуға көмектеседі.
Лас отынды, соның ішінде қазба отындары мен биомассаны пайдалануды азайту жыл сайын ауаның ұсақ бөлшектермен ластануынан болатын 1,9 миллион өлімнің көп бөлігін болдырмауға көмектеседі. Бұл сонымен қатар ішкі ауаның ластануымен байланысты өлім-жітім санын азайтуы мүмкін. Бұған қоса, жаңартылатын энергия нарығын дамыту жергілікті деңгейде жаңа, қауіпсіз және қолжетімді жұмыс орындарын құра алады.
Денсаулық пен климаттың өзгеруі арасындағы байланысты ғылыми тұрғыдан түсіну қарқынды дамып келе жатқанын атап өткен жөн – 2022 жылы осы тақырып бойынша 3000-нан астам ғылыми мақалалар жарияланды. Сондай-ақ, бұл тақырып қоғамдық кеңістікте жиі талқыланады. Халықаралық ұйымдардың климаттың өзгеруін жеңілдету шаралары бере алатын денсаулыққа пайдасына көбірек назар аударуы маңызды. Үкіметтер де бұл байланысты мойындай бастады: Париж келісіміндегі жаңартылған ұлттық салымдардың 95%-і қазір денсаулық сақтау саласына әсер туралы ескертулерді қамтиды.
Қазір әлем жылынуға тап болған кезде, климаттың өзгеруіне қарсы кез келген кідіріс миллиардтаған адамдардың денсаулығы мен өмір сүруіне қауіп төндіреді. Халықаралық климаттық келіссөздерде денсаулықты бірінші кезектегі тақырыпқа айналдыру денсаулықты нығайтуға бірегей мүмкіндіктер ашуы мүмкін. Алайда, бұл қазба отындары мен басқа да зиянды салаларда экономикалық мүдделерге қарсы тұруды, сондай-ақ қазба отындарынан бас тартуда және климаттың өзгеруіне бейімделу шараларын жеделдетуде ғылыми негізделген, дәйекті және тұрақты прогреске қол жеткізуді талап етеді.
Айдын Бақдолотов
Барлық мақалалар
