13.01.2024
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев "Әділетті Қазақстанның экономикалық бағыты" атты Қазақстан халқына Жолдауында: "Біз еліміз үшін шын мәнінде тағдырлы жобаларды іске асыруымыз керек.
Экономиканы әртараптандыру міндеті одан да өзекті, маңызды болып отыр. Металдарды терең өңдеу, мұнай, газ және көмір химиясы, ауыр машина жасау, уранды конверсиялау және байыту, автокомпоненттер мен тыңайтқыштар өндіру сияқты бағыттарға назар аудару қажет. Басқаша айтқанда, жоғары қайта бөлініс кластерлерін жасау қажет" деген.
Компьютерлік ғасырға сәйкес келетін және түйінді (пакет, блок) білдіретін "кластер" ұғымын салалық талдауға Гарвард бизнес мектебінің профессоры Майкл Портер енгізді. (1,2) Қазіргі уақытта М. Портердің ғылыми мектебі К. Кетельстің, Г. Линдквисттің, О. Солвеллдің және басқалардың еңбектерінде дамуда.
Экономикалық мағынада "кластер" - бір-бірінің бәсекеге қабілеттілігінің өсуіне өзара ықпал ететін тығыз байланысты салалардың географиялық көршілес компанияларының қауымдастығы. Бәсекеге қабілеттілік нарықта табысты компанияның жақын ортасына таралудың керемет қасиетіне ие. Мұндай компания, кластердің негізін салушы, жеткізушілерді, тұтынушыларды, бәсекелестерді бәсекеге қабілеттілігімен "жұқтырады".
Табысты негіз құрушы компания жеткізушілерге қатаң талаптар қояды, бұл оларды жеткізілетін шикізаттың сапасын жақсартуға және осылайша олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мәжбүр етеді. Әрі қарай технологиялық тізбек бойынша негіз құрушы компанияның жоғары сапалы өнімдерін одақтас салалардағы компаниялар қолдана алады және олардың бәсекеге қабілеттілігінің негізі бола алады. Осылайша, жеткізуші компаниялар да, тұтынушы компаниялар да негіз құрушы компаниямен бір технологиялық тізбекте жеңіске жетеді.
Егер ол жергілікті компанияның сапалы өнімін тұтынушы болса, ел халқы да қолайлы жағдайда болады. Сонымен қатар, күшті қарсыласпен күресу тәжірибесін алған ата-баба компаниясының бәсекелестері белгілі бір пайда көреді. Нәтижесінде бір елде немесе белгілі бір өңірде бәсекеге қабілетті жеткізушілердің, тұтынушылардың, бәсекелестердің маңызды массасы құрылады, бұл белгілі бір саладағы ең білікті кадрлардың, озық технологиялардың, мамандандырылған ақпараттың, кәсіби дағдылардың шоғырлануына ықпал етеді.
Компаниялардың қызметімен байланысты ұйымдар ( университеттер, ғылыми-зерттеу зертханалары, стандарттау және сертификаттау жөніндегі агенттіктер және басқалар) қарқынды дамып келеді. Осылайша, кластер қалыптасады, оның құрамдас элементтері барлық салалар мен компаниялар болып табылады, олардың арасында көлденең де, тік те берік байланыстар бар. Мысалы, тамақ өнеркәсібі кластеріне тамақ өнімдерін қайта өңдеу және өндіру жөніндегі азық-түлік кәсіпорындары, шикізат жеткізуші ретіндегі ауыл шаруашылығы кәсіпорындары, тамақ машиналарын жасау кәсіпорындары, ыдыс өндіру жөніндегі кәсіпорындар, инфрақұрылымдық ұйымдар жатады.
Кластерлер әртүрлі мөлшердегі кәсіпорындардан тұруы мүмкін: үлкен, орта және кіші. Салааралық және салаішілік байланыстардың даму дәрежесіне байланысты кластерлер қамту кеңдігі мен даму деңгейі бойынша ерекшеленеді. Кластерлер дамыған және дамушы елдердің экономикасында бар.
Трансұлттық компаниялар кластерлік тәсілді әлемдік ауқымда жүзеге асыруға ұмтылады. Әлемнің көптеген елдеріндегі кластерлер экономиканы әртараптандыруға, инновацияларға, өнеркәсіптік дамуға және экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға жәрдемдесудің маңызды құралы ретінде танылды.
1. Портер М. Халықаралық бәсекелестік.- М.: Халықаралық қатынастар, 1993.
2. Портер М. Бәсекелестік: Ағылш.тілінен аудар.:оқу құралы.-М.: «Вильямс» баспа үйі.-2000.
Салтанат Ахметжанова
э.ғ.д., Қоғамның бас ғылыми қызметкері
Барлық мақалалар
