17.01.2024
30 жылдан астам уақыт бойы бүкіл әлем бойынша экономистер «зомби компаниясы» ұғымын кеңінен қолданды, ол қарыздың жоғары үлесі мен табыстың төмен деңгейі бар кәсіпорынды сипаттайды. Әдетте, «зомби компаниялары» мемлекеттік қаржыландыруға қатты тәуелді ірі кәсіпорындар болып табылады және олардың банкроттығы елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайға қатты теріс әсер етуі мүмкін.
Әрбір жаңа дағдарыс, соның ішінде 2008 жылғы әлемдік қаржы-экономикалық және COVID-19 пандемиясы «зомби компаниялары» мәселелерінің өзектілігін қайтарады.
Соңғы 30 жылда «зомби компанияларының» саны тұрақты өсу үрдісіне ие, сондықтан олардың бүкіл әлем бойынша үлесі 0,5%-тен 8,8%-ке дейін өсті.
Салалар бойынша «Зомби компаниялары» денсаулық сақтау және шикізат ресурстарын өндіру салаларында көп.
Бүгінгі таңда әлемде «Зомби компаниясы» ұғымының нақты анықтамасы жоқ, бірақ бүкіл әлемде кәсіпорынның «зомбиленуін» анықтау үшін ұқсас сипаттамалар қолданылады:
- 3 жыл қатарынан және одан да көп шығынға ұшырайды;
- экологиялық және технологиялық стандарттарға сай емес;
- мемлекеттік өнеркәсіптік саясатқа сәйкес келмейді;
- олардың өмір сүруі үшін үкіметтің немесе банктердің қолдауына қатты тәуелді;
- қарыздың активтерге қатынасы 50%-тен асады;
- Қарызға қызмет көрсетудің нарықтық құнын өтемейтін EBIT (пайыздар мен салықтарға дейінгі пайда) және т.б.
«Зомби компаниясы» ұғымы 1990 жылдары «Жапонияның жоғалған онжылдығы» дәуірінен бастау алады. Өздеріңіз білетіндей, 1950-1990 жылдар аралығында «Күншығыс елінің» экономикасы жоғары қарқынмен өсті (жылына 10%-ке дейін), АҚШ-тан кейін әлемнің екінші экономикасы болды (2010 жылы Жапония Қытайға екінші орын берді). Алайда, 1990 жылдардың өзінде Жапония жылжымайтын мүлік нарығындағы «құнсыз» экономикалық дағдарысқа тап болды, бұл үкіметті кредит бойынша пайыздық мөлшерлемені көтеруге мәжбүр етті, бұл жылжымайтын мүлік бағасының құлдырауына себеп болды. Жылжымайтын мүлік, өз кезегінде, қаржы ұйымдарының активтерін құнсыздандырған банктік қарыздардың кепілі болды, сәйкесінше дағдарыс елдің барлық кәсіпорындарында көрініс тапты.
«Жоғалған онжылдық» кезеңінде Жапониядағы «зомби компанияларының» үлесі 25%-ке дейін өсті, олар мемлекет тарапынан тұрақты қаржылық инфузияны қажет етті.
Ұлттың қартаюы - Жапония экономикасына қосымша проблема туғызады, бүгінде елдің әрбір үшінші тұрғыны 65 жастан асқан. Жапон ұлты әлемдегі ең қарттардың бірі болып табылады, сәйкесінше елдің бүкіл экономикасы әлеуметтік міндеттемелерді орындау үшін жұмыс істейді. Салық алымдарының жетіспеушілігі, «зомби компанияларының» жоғары үлесі, елдің қартайған халқы - Жапония үкіметін барлық жаңа қарыздарды алуға мәжбүр етеді және бүгінгі күні Жапонияның қарызы елдің ЖІӨ-нен 2,5 еседен асады. Жапония әлі де компаниялардың «зомби» мәселелерін шешудің жолын іздеуде.
Бүгінгі таңда Қытай қарқынды экономикалық даму жолымен жүріп жатыр, бірақ «Көк тәңірі» көрші Жапонияның қателіктерін қайталамауға тырысады және өзінің қаржылық профицитін бүкіл әлемдегі нақты активтерге белсенді түрде инвестициялайды. Осылайша, Қытайдың инвестициялары негізінен ірі инфрақұрылымдық жобаларға, сондай-ақ шикізат экспортынан немесе кірістерден болашақ түсімдермен қамтамасыз етілген бүкіл әлем бойынша энергетикалық және басқа ресурстарға бағытталған жобаларға тиесілі.
Шынында да, Қытайда табиғи ресурстарды өндіруге инвестиция салуға үлкен ынталандырулар бар, олар Қытайға елдің артық өндірістік ресурстарын қамтамасыз етуге, сауда балансының тұрақты оң сальдосына байланысты артық валюта массасын жоюға жетіспейді. Бүгінде Қытай әлемдегі ең ірі несие берушіге айналды, «орта патшалықтың» өтелмеген несиелерінің көлемі Дүниежүзілік Банктің, Халықаралық валюта қорының және «Париж клубы» қарыздарының көлемінен асып түсті.
«Көк тәңірі» бүкіл әлем бойынша экономикалық кеңеюіне қарамастан, 2008 жылдан бастап Қытайда қытай экспортының құлдырауы және ішкі тауарлар мен қызметтерге сұраныстың төмендеуі кезінде дүниеге келген «зомби компаниялары» мәселесі әлі де пайда болды. Әдетте, Қытайдағы «зомби компаниялары» - бұл қуаты толық жүктелмеген өндіруші сектордан немесе ауыр өнеркәсіп секторынан шыққан ірі кәсіпорындар. Әлемдік қаржы дағдарысының жағымсыз салдарын азайту, сондай-ақ қытай компаниялары акцияларының құнын қолдау үшін «Көк тәңірі» үкіметі 2008 жылдан бастап проблемалы «зомби компанияларына» кредит беру құралын қолдана бастады. Қытай үкіметі жұмыссыздықтың күрт өсуіне себеп болмайтындай жағдайдан шығудың жолдарын табуға тырысуда, өйткені «зомби кәсіпорындарынан»
4,5 миллионға дейін адам жұмыстан шығарылуы мүмкін.
Тиімсіз «зомби компаниялары» ұлғаюының теріс әсерін жеңілдету үшін әлемдегі екінші ірі экономика ауыр өнеркәсіпте, ең алдымен өнеркәсіп және құрылыс сияқты салаларда артық қуат мәселесін шешу құралы ретінде ауқымды «Бір белдеу, бір жол» бастамасын пайдаланады. Алайда, Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» бастамасы жаһандық жобаға қатысушы елдерде қаржылық жағдайдың нашарлау проблемасына тап болды. Халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша, Қытайдың «ауыр жағдайдағы» қарыз алушы елдерге арналған жалпы кредит портфелі 2010 жылғы 5%-тен 2022 жылы 60%-ке дейін өсті.
Қазақстандағы жағдай
ҚР Ұлттық банкінің деректеріне сәйкес, 2020 жылы «зомби компаниясының» саны 2019 жылмен салыстырғанда екі есеге артып, 12%-ке жетті (зерттелетін үлгіге елдің 301331 ірі, орта және шағын кәсіпорындары түсті). Сонымен қатар, алдыңғы 10 жылда «зомби компаниясының» үлесі айтарлықтай төмен болды және 6%-тен 8%-ке дейін өзгерді.
Қазақстандық «зомби-компаниялардың» негізгі саны 2020 жылы өңдеу өнеркәсібінде - 22%, ауыл шаруашылығында - 12% және саудада - 11% болды.
Қазақстандық компаниялардың «зомби» жағдайына айналу қаупін азайту үшін:
- қарыз жүктемесін азайту;
- жекешелендіру;
- кәсіпорынды технологиялық жаңғырту;
- бейінді емес активтерді жою;
- тікелей немесе портфельдік инвестицияларды тарту арқылы кәсіпорынды капиталдандыру;
- қызметкерлерді қызметтің жаңа бағыттарына қайта даярлау және оқыту.
Ерлан Кәрімов
ЦРЗ директоры
Барлық мақалалар
