25.01.2024
Демографиялық ауысу — туу мен өлім-жітімнің тарихи тез төмендеуі, нәтижесінде халықтың көбеюі қарапайым ұрпақты алмастыруға дейін азаяды. Соңғы кезеңде (екінші демографиялық ауысу) туылудың халықтың көбею деңгейінен төмендеуіне байланысты (бір әйелге 2,1 туу), халықтың қартаюына байланысты және нәтижесінде біртіндеп өсіп келе жатқан өлім-жітім, туу көрсеткіші өлім деңгейінен төмен – депопуляция пайда болады.
Елдер, олардың әлеуметтік-экономикалық және мәдени даму ерекшеліктеріне сүйене отырып, демографиялық ауысудың әр түрлі кезеңдерінде орналасқан.
Қазіргі уақытта Еуропа, Солтүстік Америка, Австралия, Жаңа Зеландия елдері, дамыған Шығыс Азия елдері демографиялық ауысудан өтті. Бұл елдерде туу деңгейі халықтың қарапайым көбеюін қамтамасыз ететін деңгейден төмен.
Демографтар туу деңгейінің төмендеуінің келесі алғышарттарын анықтайды:
- отбасылық-некелік қатынастардың өзгеруі (некеге тұру үлесінің төмендеуі, некеге тұру жасының ұлғаюы, некеге дейінгі және некеден кейінгі бірге тұру, ажырасудың өсуі, ерте ажырасу);
- баланың туылуын барынша кешірек мерзімге кейінге қалдыру;
- некеден тыс туудың өсуі (бірге тұратын ерлі-зайыптылар, жалғызбасты аналар арасында),
- некедегі әйелдер арасында ерікті баласыздық деңгейінің артуы («childfree»).
- Қазақстанда туу деңгейі әлі де бір әйелге 3,0 туылудан басым болғанына қарамастан, оның төмендеуінің кейбір алғышарттары байқалады:
- Бірінші неке құрудың орташа жасы ұлғаюда: ер адамдарда — 2012 жылғы 26,9 жастан 2022 жылы 28,0 жасқа дейін, әйелдерде – бақыланатын кезеңде 24,4 жастан 25,2 жасқа дейін. Бұл ретте, қалалық жерлерде ауылмен салыстырғанда жас жоғары;
- Бірінші баласын дүниеге әкелетін ананың орташа жасы ұлғаюда: ол 2018 жылғы 25,2 жастан 2022 жылы 25,5 жасқа дейін өсті. Бұл ретте, Астана (27,3 жас) және Алматы (27,6 жас) қалаларында әйелдер тұңғыш баласының тууын неғұрлым үлкен жасқа кейінге қалдырады;
- 2021 жылғы халық санағының нәтижелері көрсеткендей, 392 989 (9,7% некеде емес) ер адамдар, 460 177 (11,0% некеде емес) әйелдер тіркелмеген некеде;
- Санақ нәтижелері бойынша, балалары бар әйелдер арасында 22,7% (1 180 834 адам) ешқашан үйленбегендерін көрсетті.
Бұған қоса, 2022 жылы туу деңгейі пандемиялық «нәресте бумынан» кейін төмендегенін (бір әйелге 3,05) көрсетті. 2023 жылғы қаңтар-қыркүйекте туудың жалпы коэффициенті 1000 адамға 19,5 құрады, өткен жылдың сәйкес кезеңінде бұл көрсеткіш 1000 адамға 20,4 деңгейінде болды. Бұл факт 2023 жылы туу көрсеткіші 2022 жылдан төмен болуы мүмкін екенін көрсетеді.
Санақ қорытындысы бойынша әйелдердің репродуктивті мінез-құлқын анықтайтын көрсеткіш «Жас топтары бойынша бала тууды жоспарлайтын әйелдер саны» болып табылады.
Санақ жүргізу кезеңінде 2002-2006 жылдары туылған әйелдер 15-19 жас тобында болды. 2030 жылға қарай олар белсенді репродуктивті жаста болады. Сауалнамаға қатысқан 15-19 жастағы әйелдердің 27,1%-і бір баланы, 31,8%-і екі, 17,1%-і үш, 16,9%-і төрт, 7,1%-і бес немесе одан да көп баланы жоспарлайды.
Сауалнамаға қатысқан 20-24 жастағы әйелдердің 33,4%-і бір баланы, 27,8%-і екі баланы, 17,7%-і үш, 15,1%-і төрт, 5,9%-і бес немесе одан да көп баланы жоспарлайды.
Жоғарыда келтірілген нәтижелер жас әйелдердің сәбилерге көбірек бейім екенін көрсетеді және бұл болашақта туудың төмендеуіне әсер етуі мүмкін.
Экономикалық тұрғыдан алғанда, туудың төмендеуі еңбекке қабілетті жастағы халықтың жетіспеушілігіне әсер етеді. Туу деңгейі төмен көптеген дамыған елдерде еңбек ресурстарының жетіспеушілігі сыртқы мигранттарды тарту арқылы шешіледі. Осыған байланысты Үшінші демографиялық ауысу теориясы — ел халқының дамуының ерекше кезеңі пайда болды, оның барысында халық санының, этникалық құрылымының өзгеруіне және тұтастай алғанда елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына көші-қон әсер етеді.
Тулешова Шынар
жетекші сарапшысы
Барлық мақалалар
