31.01.2024
Қазақстанда елес қалалардың пайда болу себептері
Әдетте «елес қалалар» деп адамдар тұратын, мектептер, мәдениет үйлері, балабақшалар мен дүкендер жұмыс істейтін бұрын гүлденген және экономикалық белсенді орындар аталады. Ал бүгін бұл қалаларды тұрғындар тастап кетті, ал қалалардың өздері апокалипсистен кейінгі жағдай туралы фильмдердің жиынтығына ұқсайды.
Қазақстанның бүгінгі «елес қалалары» бұрын құпия әскери және өнеркәсіптік нысандар орналасқан Кеңес заманында салынған. Мәселен, Кеңестік Қазақстанның экономикалық даму кезеңінде (1955-1985 жж.) елде 68 жұмысшы кенті мен 43 қала жаңадан салынды. Алайда, КСРО құлаған кезде кейбір қалалар қажетсіз болды, өйткені тұрғындар үйлерін тастап кетті.
- Шаған - Семей қаласының маңында орналасқан құпия әскери қала. Қаладан бірнеше шақырым жерде екі әуе полкі бар әскери аэродром орналасқан.
- Ақсүйек - 1956 жылы Жамбыл облысында құрылған, онда қала құраушы кәсіпорын КСРО ыдырауымен жабылған уран кеніші болды.
- Жаңатас - Жамбыл облысы Сарысу ауданындағы қала, ол фосфорит өндірудің басталуына байланысты құрылған. КСРО ыдырағаннан кейін қала қаңырап бос қалды. Бірнеше жыл бұрын қалада тыңайтқыштар шығарыла бастады және қала тіріле бастады. Апаттық үйлер бұзылып, жақсы жағдайда қалғандары қалпына келтірілді.
- Асубұлақ - Шығыс Қазақстанда орналасқан қала. 1950 жылы геологтар далада сирек кездесетін металдардың кен орындарын тапты. Осылайша бірнеше жылдан кейін қалаға айналған Асубұлақ ауылы пайда болды. Кәсіпорындар банкроттыққа ұшырағаннан кейін, жергілікті тұрғындар жұмыс пен жақсы өмір іздей бастады.
- Приозерск - 1956 жылы салынған Балқаш көлінің батыс жағалауында орналасқан ірі құпия әскери қала. Оның аумағында тосқауыл зымырандары жасалды. КСРО ыдырағаннан кейін әскерилердің көпшілігі пәтерлерін тастап кетті.
- Арқалық - 1956 жылы салынған Қазақстанның ең ірі қалаларының бірі. Бір кездері қала Қазақстанның Торғай облысының ірі білім, өнеркәсіп және мәдени орталығы болған. Боксит кен орнының сарқылуына байланысты кәсіпорындар тоқтап, адамдар қаладан кете бастады. Шығындарды оңтайландыру мақсатында жергілікті әкімдік қалған тұрғындарды қаңырап қалған аудандардан қала орталығына көшіру жұмыстарын жүргізе бастады.
- Үлкен - Алматы облысындағы қала, оның аумағында АЭС салу жоспарланған КСРО-ның сәтсіз жобасы болып табылады.
- Жем (Эмба-5) – 1960 жылы Ақтөбе облысында құрылған құпия әскери қала. Қалада жаңа әскери техника мен зымырандарға зерттеу жүргізген сынақ полигонының қызметкерлері тұрды. 1999 жылы полигон көшті Капустин Яр (Ресей) және тұрғындар елді мекеннен жаппай кете бастады.
- Саран - 1970 жылы негізі қаланған қала техникалық резеңке бұйымдарын шығаратын ірі зауытқа ие болды, бірақ КСРО ыдырағаннан кейін кәсіпорын банкротқа ұшырады және тұрғындардың көпшілігі қаладан кетті.
Қытайдағы елес қалалардың себептері
Егер Қазақстанда елес қалалардың пайда болу себептері кәсіпорындардың банкроттығы, кен орындарының сарқылуы немесе әскери полигонның жабылуы болса, Қытайда жағдай керісінше. Қытай бүгінде сауданы, өнеркәсіпті, құрылысты және инвестицияларды дамытумен байланысты «экономикалық өрлеуді» бастан кешуде. Қытайлықтар валюталық түсім мен бюджеттік профицитті жылжымайтын мүлікке инвестициялайды. Мысалы, АҚШ-та АҚШ халқының шамамен 52% акцияларға, ал 65% меншікке ие. Қытайда халықтың шамамен 7% ғана акцияларға ие болса, 90% үй иелері.
Бүгінгі таңда елдің ЖІӨ-нің үштен бір бөлігі жылжымайтын мүлік нарығын құрайды, онда елдің ірі құрылыс және өнеркәсіптік кәсіпорындары жұмыс істейді. Мысалы, Қытай 2010-2013 жылдар аралығында бүкіл ХХ ғасырдағы АҚШ-қа қарағанда көбірек бетон қолданды. Алайда, Қытайдағы қалалық тұрғын үйлері жалпы санының 20%
(немесе шамамен 65 млн. үй) бос. Қытайдың «елес қалаларында» дамыған жолдар, инфрақұрылым, зәулім ғимараттар және көптеген қоғамдық орындар бар, бірақ тұрғындар жоқ.
«Елес қалаларда» тұрғындардың болмау себептерінің бірі - қытай халқының қартаюы. Қытайдың дамуды зерттеу қорының 2020 жылғы мәліметтеріне сәйкес, 2050 жылға қарай елде 65 жастан асқан 366 миллионнан астам адам тұрады. Сонымен қатар, бүгінде Қытай 1953 жылғы алғашқы санақтан бері халық санағының ең баяу қарқынын бастан кешіруде. Сонымен, Қытайдағы фертильділік коэффициенті (бала туу жасындағы бір әйелге шаққандағы балалар саны) - 1,3-ке дейін төмендеді, бұл «классикалық» деңгейден 2,1-ге төмен, бұл халықтың тұрақты санын сақтау үшін қажет.
Тиісінше, жас төлемге қабілетті халық неғұрлым аз болса, соғұрлым аз адамдар үй сатып алады, бұл қазірдің өзінде «елес қалалардың» пайда болуына әкелді:
- Ордос - автономды Ішкі Моңғолияның ірі қалаларының бірі. Қалада миллионға жуық адам тұрады деп болжанған, бірақ құрылыс басталғаннан сегіз жыл өткен соң, қалада 30 мың адам ғана тұрады.
- Чэнгун - жүз мың пәтері бар тұрғын үйлері, мектептері, екі университеттің кампустары және Үкіметтік ғимараттары бар қала. Дегенмен, қала дамымайды, өйткені адамдар инвестиция ретінде үй сатып алады, бірақ ол жерде тұрмайды.
Ұсыныс: Қазақстанда КСРО-дан бері көптеген бос қалалар, жабық өнеркәсіптік кәсіпорындар және басқа да қараусыз қалған (бос) нысандар бар.
Urban3P project деректеріне сәйкес Қазақстанда 500-ден астам қараусыз қалған нысандар бар, олардың 78% Алматы қаласы мен Алматы облысында орналасқан. Осы қараусыз қалған нысандар негізінде әртүрлі ауылшаруашылық дақылдары өсірілетін тік фермалар құру ұсынылады.
Global farming report мәліметтері бойынша, жаһандық тік фермалар нарығы қазірдің өзінде 2 миллиард АҚШ долларынан асады, тік фермалар Солтүстік Америкадағы ең қарқынды дамып келе жатқан нарыққа айналды, онда ол алдағы 5 жылда тағы 50% өседі.
Тік фермаларды дамытудың жарқын мысалы - Чикагоның оңтүстік-шығысындағы өнеркәсіптік аймақта орналасқан Peer Foods компаниясының зауыты, онда бұрынғы зауыт жаңа шыққан жасыл шөптер мен саңырауқұлақтарды өсіреді. Сондай-ақ, жапондық Mirai Corp компаниясы тік фермада күн сайын 10 000 түйін салат өсіреді, бұл ретте 95% су, 45% электр энергиясын үнемдейді және топырақпен салыстырғанда қалдықтардың 80% қайта өңделеді.
БҰҰ-ның бағалауы бойынша, 2050 жылға қарай Жер халқы 40% артып, 9 миллиардтық межеден өтеді, адамзаттың 80% қалаларда тұрады. Сондықтан ірі қалаларда тік фермаларсыз жасай алмайсыз. Тік фермалардың жаңа өнімдері тікелей тұтынушыларға сатылады деп болжануда, бұл мегаполис тұрғындарының тамақтану сапасын едәуір жақсартуға және оның құнын төмендетуге мүмкіндік береді.
Ерлан Кәрімов
ЦРЗ директоры
Барлық мақалалар
