14.02.2024
Мемлекетке өзінің аумақтық орналасуын және өңірлердің экономикалық дамуын жоспарлау не үшін қажет? Соны анықтауға тырысайық.
Анықтама үшін: Аумақтық даму жоспары – бұл еліміздің кеңістіктік даму мәселелеріне бағытталған мемлекеттік жоспарлау құжаты. Құжаттың бастапқы атауы келесідей болды – Талқылаулар мен сараптамалық пікірлер барысында аз ауқымды құжатқа айналған елдің аумақтық-кеңістіктік дамуының болжамды сызбасы – Аумақтық даму жоспары.
Біріншіден, мемлекеттік деңгейде басты назар мен өңірлерді дамыту мәселесін, оның ішінде нарықтық экономика қағидаттарының жұмыс істеуі жағдайында, біртұтас түсіну қажет екені анық.
Жоспарлы экономикада еліміздің аумақтық-кеңістіктік дамуының болжамды сызбаларын әзірлеу табиғи мәселе болатын (мысалы, КСРО-ның өндіргіш күштерін орналастыру мен дамытудың бас сызбасы) және инфрақұрылымдық даму мәселелеріне жауап беретін (ірі жобалар, оның ішінде перспективалы пайдалы қазбалар кен орындарында моноқалалар құру) болса, нарықтық экономика жағдайында жоспарлау мәселесі, сондай-ақ әлеуметтік-демографиялық процестерді мемлекеттік мониторингтеу екінші орынға шықты немесе мүлдем жоқ десек болады.
Қазақстандағы бүгінгі күннің айқын проблемалары ірі қалалардың бақылаусыз өсуі, елдің солтүстігі мен оңтүстігі арасындағы демографиялық теңгерімсіздік нәтижесінде елдің солтүстік өңірлерінің халық санының азаюы, ауыл халқының санының азаюы, сонымен қатар елдегі шағын және моноқалаларды дамытудың айқын әлеуметтік-экономикалық перспективалары жоқ урбанизация процесі.
Анықтама үшін: КСРО өндіргіш күштерін орналастыру мен дамытудың бас сызбасын (бұдан әрі - Бас сызба) әзірлеуге 560-қа жуық ғылыми және жобалау институты қатысты. Тапсырманың күрделілігіне байланысты Өндіргіш күштерді зерттеу жөніндегі кеңес (ӨКЗК) құрылды. Бас сызба – бұл нұсқалық техникалық-экономикалық есептеулермен өндіргіш күштердің перспективалық орналасуын ғылыми негіздейтін құжат. Мысалы, 1968 ж. Бас сызбаны әзірлеу бойынша жұмыстардың жалпы көлемі 50 томнан астам ғылыми мәтінді құрады.
Бас сызбада КСРО экономикасының әртүрлі салаларының дамуына, аймақтық деңгейдегі оң және теріс экономикалық үрдістерге, ұзақ мерзімді даму бойынша ұсыныстарға егжей-тегжейлі талдау жасалды. Бас сызбаға КСРО үкіметі қол қойды және мемлекеттік 5 жылдық даму жоспарларын әзірлеудің бастапқы негізі болды. Тарихшы экономистердің пікірінше, Бас сызба КСРО жоспарлау жүйесінде орталық болды, ол сол кезде басқа елдерде теңдесі жоқ еді.
Айта кетейік, Қазақстанның мемлекеттік жоспарлау жүйесінің даму эволюциясын қарастыратын болсақ, елдің аумақтық-кеңістіктік дамуының болжамды сызбасы ҚР-ның 10 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарымен қатар 2-құжат, ал Қазақстанның 2050 жылға дейінгі Даму стратегиясы 1-орында болды.
Еліміздің аумақтық-кеңістіктік дамуының болжамды сызбасын бақылау мониторинг нәтижелері, жүргізілген бақылау іс-шараларын бағалау, мемлекеттік бағдарламаларды, мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларын, аумақтарды дамыту бағдарламаларын, ұлттық басқарушы холдингтердің, ұлттық холдингтердің, ұлттық компаниялардың даму стратегияларын іске асыру жөніндегі мемлекеттік аудит және сараптамалық-талдамалық іс-шаралар негізінде жүзеге асырылғанын бірден атап өткен жөн. Осылайша, бұл құжат мемлекеттік бағдарламалар, мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары, ұлттық компаниялар және т. б. шеңберінде іске асырылуы тиіс өлшемшарттар мен міндеттерді белгіледі.
Бүгінгі күні Аумақтық даму жоспары (трансформациядан кейін) мемлекеттік жоспарлау жүйесінің иерархиясындағы маңыздылығы бойынша 4 деңгейге ауысты. "Бюрократиялық құлдырауға" қарамастан, қысқартылған Аумақтық даму жоспарында елдің Аумақтық-кеңістіктік дамуының болжамды сызбасынан келесі элементтерді сақтау мүмкін болғанын атап өткен жөн: қоныстандырудың перспективалық сызбасы, теміржол көлігі мен әуежайларды дамыту сызбасы, елді газдандыру сызбасы және электрмен жабдықтау жүйесін дамыту.
Елді дамытудың болжамды өлшемшарттары, оның ішінде халықтың ауылдардағы суға қолжетімділігін арттыру, облыстық және аудандық маңызы бар автомобиль жолдарының сапасын жақсарту, Өңірлік стандарттар жүйесі шеңберінде ауылдарды әлеуметтік игіліктермен қамтуды ұлғайту және т.б.
Екінші, Қазақстанның үлкен аумағы Үкімет алдында өңірлік саясат, оның ішінде шекара маңындағы аумақтар бойынша бірқатар мәселелерді объективті түрде қалыптастырады. Баршаға мәлім факт: Қазақстан аумағы бойынша 9 орында тұр. Бұл Монако, Мальдив аралдары, Барбадос немесе Доминикан, сонымен қатар кеңістіктік равитация мәселелері онша маңызды емес басқа да бірқатар шағын мемлекеттер емес. Қазақстан континенттің ортасында орналасқан және үлкен мемлекеттермен – Ресей, Қытай, сондай-ақ Орталық Азияның белсенді дамып келе жатқан елдерімен шектеседі.
Қазақстан мұхитқа тікелей шықпайды. Сауда өзара іс-қимыл мәселелері, тұрақты көлік желісін дамыту мемлекеттің кеңістіктік даму міндеттеріне жүктеледі. Бұл ретте, ел барлық уақытта дамыған мемлекеттердің көрсеткіштері бойынша қуып жетуші рөлін ойнайды.
Мәлімет үшін: 1925 жылы Қазақстанның темір жол көлігінің ағымдағы жай-күйін талдай отырып, келесі салыстырулар келтірілді: Қазақстандағы темір жолдардың тығыздығы Ресейдің еуропалық бөлігінің көрсеткіштерінен 14 есе, Германиядан 134 есе, Бельгиядан 299 есе аз болды. Осы уақытта Петропавл-Көкшетау темір жол желісінің құрылысы ғана аяқталып, Көкшетау-Щучинск (Бурабай курорты) бойлығының құрылысы жоспарланған болатын.
Осылайша, кеңістіктік даму мәселелері ел экономикасындағы жағдайға тікелей әсер ететін өндірістік ресурстармен (экономикалық факторлармен) тығыз байланысты – бұл жоғары жылдамдықты теміржол және автомобиль жолдары арқылы аймақтардың байланысы.
Қорытындылай келе, кеңістіктік жоспарлау мемлекеттің экономикалық дамуындағы маңызды буын болып табылатынын, ол ресурстық базаның элементтерін: жер, су, еңбек, минералды-шикізат, отын-энергетика және т. б. байланыстыру мәселелерінің кең ауқымын қамтитынын атап өткен жөн.
Азамат Саменов
орталығы директорының орынбасары
Барлық мақалалар
