Сингапурдың кедейлікпен күрестегі тәжірибесі және Қазақстандағы ахуал

«Ұлыбритания мен Швецияда әлеуметтік қамсыздандырудың үнемі өсіп келе жатқан құнын бақылай отырып, біз мұндай тәжірибеден бас тарттық. Біз Үкімет отағасының функцияларын орындау үшін жауапкершілікті өз мойнына алған жерде адамдар немқұрайлылық көрсете бастағанын байқадық. Әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі адамдарда өмірде өзіне сену керек деген сананы бұзды. Оларға енді өз отбасыларының игілігі үшін жұмыс істеудің қажеті жоқ еді, тілену өмір салтына айналды. Бұл төмендеу спиралі шексіз болады, өйткені адамдардың еңбекке деген ынтасы төмендейді және еңбек өнімділігі төмендейді» - Ли Куан Ю.

«Сингапурлық экономикалық ғажайыптың» авторы Ли Куан Ю батыс моделінен өзгеше халықты әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін жасады, бұл әр қызметкерге ақшаны жеке қорға және болашақ зейнетақыға ғана емес, сонымен бірге өзінің және балаларының біліміне, медициналық көмекке, отбасын баспанамен қамтамасыз етуге үнемі бөлуге мүмкіндік берді. 

Осылайша, Сингапурдың әл-ауқатының, тұрғын үй құрылысының және медицинасының жоғары деңгейінде үлкен рөл атқарған Central Provident Fund (бұдан әрі - CPF) құрылды.

CPF жұмысшылар мен жұмыс берушілердің міндетті жарналарының жиынтық ставкасы арқылы инфляцияны тұрақтандыру үшін бизнес шығындарының деңгейіне әсер ету және артық сатып алу қабілетін сіңіру арқылы экономиканы контрциклді реттеу құралына айналды. 

Жарналардың мөлшері қызметкердің жасына және оның жалақысына байланысты. Үкімет қызметкердің жалақысынан 55 жасқа дейінгі аударымдарды белгіленген деңгейде (20%) ұстайды, ал 55-тен 65 жасқа дейін олар төмендейді (15-тен 5%-ке дейін).

Шоттарды бөлуді үкімет қатаң бақылайды, төлеушілер оларды өзгерте алмайды. Қызметкердің 55 жасқа дейін әдеттегі шот, содан кейін медициналық шот артықшылығы бар.

Азамат 55 жасқа толған кезде оның атына зейнетақы шоты (retirement account) автоматты түрде ашылады, оған өмірлік аннуитетті сатып алу үшін қажетті ең төменгі соманы қалыптастыру үшін қалыпты және арнайы шоттардан жинақтардың бір бөлігі аударылады. Үкімет экономикалық жағдайға сәйкес ең төменгі соманы өзгертеді.

CPF мүшесі (мүшесі) 55 жасқа дейін пассивті болып қала алады және қарапайым банктегідей кепілдендірілген кіріс ала алады. CPF-те пайыздарды есептеу схемасы күрделі, бастапқы сомаға, әр шоттағы ең аз қажетті сомаға, мерзімдерге және т.б. байланысты белгілер бар, бірақ негіздеме мынада: арнайы және медициналық шоттардағы қаражатқа үкімет кірістілікке 4% төмен емес, қалыптыға - 2,5% төмен емес кепілдік береді.

55 жасқа толған кезде азамат қажетті минималды соманы қалдырып, барлық ақшаны жинақ шоттарынан алып, оны өз қалауы бойынша пайдалана алады. Ол ең төменгі қалдық соманы лицензияланған сақтандыру компаниясынан өмірлік аннуитетті сатып алуға немесе лицензияланған банкке орналастыруға немесе CPF шотында қалуға пайдалана алады.

CPF жарналары, салымдар мен инвестициялардан түскен пайыздық кірістер, қордан алынатын салықтар жеке сақтандыру компанияларындағы жарналар мен төлемдерден айырмашылығы жоқ. Осылайша. мемлекет CPF дамуын ашық түрде ынталандырады.

Адам қайтыс болғаннан кейін шоттарда жинақталған қаражат мұрагерлікке беріледі, туыстарына өсиет бойынша немесе заң бойынша бөлінеді.

Қазақстанда әлеуметтік көмек және басқа да қызметтер арқылы табысы төмен халықты қолдайтын дамыған әлеуметтік қорғау жүйесі бар. Мәселен, соңғы 20 жылда кедейлік деңгейі 2001 жылғы 47% 2023 жылы 4,8% дейін төмендеді.

Өздеріңіз білетіндей, Қазақстанның халықты әлеуметтік қорғауға арналған бюджеттік шығыстары жоғары болып табылады және ЖІӨ-нің 5% құрайды. Ал мемлекеттік бюджет құрылымында әлеуметтік салаға жұмсалатын шығыстар оның ең үлкен бөлігін құрайды: 2019 жылы - 52,4%, 2020 жылы - 53,1%, 2021 жылы - 55,5%. Шығыстардың өсу серпіні мемлекеттік саясаттағы осы саланың басымдылығын көрсетеді, алайда бұл үрдіс басқа салалардың дамуына теріс әсер етуі мүмкін (атап айтқанда - экономикада және инженерлік инфрақұрылымды жаңартуда).

Әлеуметтік саланың жоғары шығындарына қарамастан, Қазақстандағы халықтың неғұрлым осал топтары кедейлік пен сақталып отырған осалдықты сезінуді жалғастыруда. Бұл әсіресе ауыл тұрғындарына, жұмыссыздар бар отбасыларға, көп балалы отбасыларға немесе отбасы мүшесінің мүгедектігі болған кезде қолданылады.

Әлеуметтік көмектің тиімділігі тиімді қамтудың шектелуіне, әкімшілендіруге жұмсалатын шығындардың жоғары болуына, бөлінетін қаражаттың жеткіліктілігіне және адамдардың өз құқықтары туралы хабардар болуына және т.б. байланысты проблема болып қала береді, «Oxford Policy Management» халықаралық консалтингтік компаниясының зерттеу нәтижелері бойынша Қазақстанда АӘК тағайындау кезінде алып тастау қатесі 80% құрайды, бұл оған құқығы бар бес адамның бірі ғана көмек алғанын білдіреді.

Бұдан басқа, Қазақстанда әлеуметтік көмек көрсетуді әкімшілендіруге арналған шығыстарды талдау мәселесі өзекті болып табылады. Мысалы, ЕО елдерін әлеуметтік қорғау жүйелері әкімшілендіруге және басқаруға жұмсалатын шығындардың төмендігімен сипатталады, олар әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсалатын шығындардың жалпы көлемінің 4% төмен деңгейде.

Осыған байланысты, Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуына оң әсерін тигізетін, халықты үнемдеуге, инвестициялауға және тұрғын үй сатып алуға ынталандыратын Сингапур тәжірибесіне мұқият талдау жүргізу ұсынылады. Осылайша, Сингапур өз азаматтарын тұрғын үймен қамтамасыз ету бойынша әлемде көшбасшы орында тұр. 1959 жылы сингапурлықтардың тек 9% пәтер болды, қазіргі уақытта бұл көрсеткіш 80% асады.