26.03.2024
БҰҰ мәліметтері бойынша бүкіл әлемде әрбір үшінші адам қауіпсіз ауыз суға қол жеткізе алмайды, 2,4 миллиард адам негізгі санитарлық қызметтерге қол жеткізе алмайды (дәретханалар немесе жабдықталған шұңқырлар) және 900 миллионға жуық адам ашық дәретханаларға баруды жалғастыруда.
Бұл арада адамзаттың қалдықтары болып табылатын ағынды сулардың 80%-тен астамы экожүйеге тиісті тазартусыз немесе қайта пайдаланусыз түседі, бұл экология мен халықтың денсаулығына теріс әсер етеді.
Мәлім болғандай, негізгі коммуналдық ыңғайлылықтардың, атап айтқанда, дәретхана мен жуынатын бөлменің немесе үйдің ішіндегі душтың болуы жайлы өмір сүру ортасын құрудың критерийлерінің бірі деп атауға болады. Сондықтан барлық елдерде санитарлық мәселелерге ерекше назар аударылады. Осылайша, ЭЫДҰ "Better Life" индексінің деректері бойынша ЭЫДҰ елдері халқының орта есеппен 97%-і ағызу жүйесімен жабдықталған дәретханасы бар үйлерде тұрады. Алайда, ОАР - 64%, Мексика - 74,1% сияқты елдерде ағызу жүйесімен дәретханаға жеке қолжетімділік бар.
Ұлттық статистика бюросының 2022 жылғы мәліметтері бойынша Қазақстанда тұрғын үйлер 98% сумен қамтамасыз етілген, қалалық жерлерде бұл көрсеткіш 100%, ал ауылдық елді мекендерде 95% құрайды.
Кәрізбен жабдықталған тұрғын үйлердің үлесі 74% құрайды, бұл 2013 жылмен салыстырғанда, 15 проценттік тармаққа артық (59%). Бұл ретте, ауылдық жерлерде тұрғын үйлердің небәрі 45%-інде кәріз жүйесі бар (2013 жылмен салыстырғанда, кәрізбен ауылдық үйлердің үлесі 21 пайыздық тармаққа өсті).
Елде жуынатын бөлмемен немесе душпен жабдықталған тұрғын үй-жайлардың жалпы ауданының үлесі 44%-ті құрады және бірнеше жыл бойы қалалық жерлерде 63%, ауылдық жерлерде 9% іс жүзінде бірдей деңгейде қалып отыр.
Осындай жағдай орталық ыстық сумен жабдықтауда да байқалады, онда соңғы 10 жылда оның ел бойынша қамтамасыз етілуі небәрі 2%-ке (36%-тен 38%-ке дейін) артты, бұл ретте, ауылдық жерлерде бұл көрсеткіш 2% деңгейінде қалды.
1-кесте. Қазақстанның барлық тұрғын үй қорының сумен жабдықтаумен, кәрізбен, жуынатын бөлмемен немесе душпен, орталық ыстық сумен жабдықтаумен (%) жабдықталған жалпы алаңының үлесі, 2013-2022 жж.
Елімізде толық биологиялық тазарту жолымен тазартылған ағын сулардың үлесі (тазартуды қоса алғанда) өткізілген ағын сулардың жалпы көлемінде 75,2% құраса да, кейбір өңірлерде оның деңгейі өте төмен. Осылайша, Солтүстік Қазақстан облысында оның деңгейі - 0,1%, ал Жамбыл облысында - 1,8%. Бұрын атап өтілгендей, ағын суларды тазарту үшін төмен қоршаған ортаға және адамдардың денсаулығына кері әсер етеді.
1-сурет. Өткізілген ағын сулардың жалпы көлеміндегі толық биологиялық тазарту (қоса тазартуды қоса алғанда) жолымен тазартылған ағын сулардың үлесі, процент
Балабақшалар мен жалпы білім беретін мектептерді орталық сумен жабдықтаумен, жылы дәретханалармен және гигиена құралдарымен жарақтандыру мәселесі маңызды болып табылады. Соңғы 3 жылда оқу орындарындағы дала дәретханаларының саны күрт төмендегеніне қарамастан (2700 бірліктен 30 бірлікке дейін), елде әлі де қарапайым санитарлық жағдай жасалмаған балабақшалар мен мектептер бар. Осылайша, Қазақстан Республикасының Мектепке дейінгі, орта, техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасына сәйкес ауыз судың базалық көздерімен, бөлек минималды жабдықталған дәретханалармен және қол жууға арналған базалық құралдармен қамтамасыз етілген мектепке дейінгі ұйымдардың үлесі 2023 жылы 83,5%, ал жалпы білім беретін мекемелерде оның үлесі 92,5% құрады.
Алайда, әлеуметтік зерттеулер жүргізу барысында жекелеген өңірлерде дәретхана ғимаратында болғанына қарамастан, жылы дәретханаларға қолжетімділіктің болмауы анықталды, сондықтан балалар дала дәретханаларын пайдалануға мәжбүр.
Ұсыныстар:
1. Қазақстан суды пайдаланудың тиімділігі мәселесін байыпты бақылауға алуы қажет. Осылайша, Aquastat (ФАО) 2020 жылғы деректері бойынша Қазақстанда жан басына шаққандағы жалпы су алу 1,31 мың текше метрді құрады (әлемнің барлық елдері бойынша орташа деңгей – 0,42 мың текше метр). Осылайша, талданып отырған әлемнің 180 елінің ішінен Қазақстан жан басына шаққандағы жалпы су алу бойынша 7-орында тұр.
Бұл арада, The International Benchmarking Network for Water and Sanitation Utilities деректері бойынша 2022 жылы әлемнің 62 елінің ішінде Қазақстан ең "арзан" сумен жабдықтаумен (Бангладештен кейін) екінші орынға ие болды. Ағын судың текше метрі тек 0,10 АҚШ долларын құрады (62 елдегі текше метрдің орташа бағасы 1,75 АҚШ долларын құрады).
2. Техникалық қажеттіліктерге суды қайта пайдалану үшін кәсіпорындарды ынталандыру.
3. Балаларды жылы дәретханаларды пайдалануды шектейтін білім беру мекемелеріне қоғамдық бақылауды күшейту.
Ерлан Каримов
ӨЗО директоры
