26.04.2024
"Қазақстан-2050" Стратегиясында азаматтардың денсаулығы қазақстандықтардың әлеуетін ашу үшін жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты негізгі басымдықтардың бірі болып айқындалған, өйткені дамыған елдің негізі – белсенді, білімді және дені сау азаматтар.
Салауатты өмір салтын ұстанатын халықтың үлесін арттыру үшін Қазақстан Республикасының денсаулық сақтауды дамытудың 2026 жылға дейінгі тұжырымдамасы шеңберінде мінез-құлық қауіп факторларының, оның ішінде темекі шегудің профилактикасын арттыру жөніндегі шаралар жоспарланған.
Мәселен, қоғамда 100% түтінсіз ортаны енгізу, жарнаманы бақылау, қоғамдық орындарда темекі шегуге тыйым салу түрінде темекі өнімдерін тұтынуды азайту жөніндегі шаралар кешенін іске асыру көзделген. Алайда, темекі шегумен күресудің ең танымал әдісі салық шаралары.
Қазақстанда темекі өнімдеріне акциз 1995 жылы енгізілді. Соңғы 10 жылда акциздер мөлшерлемесінің өсуі түріндегі салық саясатының қатаңдауы байқалады. Сонымен, сүзгісі бар темекіге акциз мөлшерлемелері шамамен 13 есе өсті, ал сүзгісі жоқ темекі 1000 данаға 21 есе өсті.
Көріп отырғанымыздай, тек соңғы жылы акциз мөлшерлемелері темекіге 29,3%, сигариллаға 2,6 есе, темекі шөпке 34% және құрамындағы никотинмен сұйықтыққа 6,9 есе өсті, бұл ретте, Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттердің темекі өнімдеріне акциздер саласында салық саясатын жүргізу қағидаттары туралы келісімге сәйкес темекі өнімдеріне акциздер мөлшерлемелерін үйлестіру жалғасады.
Мәселен, 2024 жылы ЕАЭО мемлекеттері 1 мың темекі өнімі үшін 35 еуроға тең индикативтік мөлшерлемені қолданатын болады, сондай-ақ одан ауытқудың қолайлы ауқымы көзделген. ҚР Салық кодексінің жаңа редакциясында бүгінгі таңда 1 мың темекі өнімі үшін акциздер мөлшерлемесін 20 еуроға дейін ұлғайту көзделуде.
Жалпы салық саясатын қатаңдату халықтың сатып алу қабілетіне қатты әсер етпейді. Темекі бағасының қарқынды өсуіне қарамастан, 2012-2020 жылдар аралығында 3 есе, тұтыну шығыстарының құрылымындағы темекіге жұмсалатын шығыстардың үлесі ұқсас ұлғаюда.
Сонымен, 10 жыл ішінде қалалық жерлерде темекі шегушілер көп ақша жұмсай бастады және темекі шығындарының үлесін 2 есеге, ал ауылдық жерлерде 0,7 п.т. ұлғайтты.
Жалпы алғанда, 2022 жылдың қорытындысы бойынша ауыл тұрғындарының темекі тұтыну шығыстары тұтыну шығыстарының жалпы құрылымына 1,9% немесе жылына 13 639 теңгені құрады, бұл қала тұрғындарымен салыстырғанда 0,6 п.т. немесе 908 теңгеге артық.
Сонымен қатар, темекіге акциздеу электронды темекіні тұтынуға көшуді тудырды. Ең танымал IQOS болып табылады, темекіні жылытудың бұл жүйесін 230 мыңға жуық қазақстандық пайдаланады. Айтпақшы, табиғи темекіні 2023 жылдың 2 тоқсанының қорытындысы бойынша 1,1 млн. адам пайдаланады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) пікірінше, IQOS қауіпсіздігіне қарамастан, электронды темекідегі қоспалар, хош иістер мен химиялық заттар адам денсаулығына зиянды. Электрондық темекіні пайдалану өкпе тінінің зақымдалуымен бірге жүруі мүмкін екендігі туралы көбірек деректер бар.
Мысалы, АҚШ-та барлығы 2807 EVALI жағдайы тіркелді, оның ішінде 29 штат пен Колумбия округінде 68 өлім расталды. Бұл өлім-жітімнің себебі нақты анықталмағанымен, бұл адамдарда өкпенің зақымдануының дамуында Е дәрумені-ацетат (ЕДА)– құрамында каннабис (немесе TГК) бар жиі қолданылатын қоспа маңызды рөл атқарды.
Қазақстанда 2023 жылдың қорытындысы бойынша 100 мың тұрғынға шаққанда жоғарғы тыныс жолдарының жіті инфекциясы ауруының 20 982,18 жағдайы тіркелді, бұл 2019 жылмен салыстырғанда 39 есеге артық. Бұл жағдайда IQOS-тың осы инфекцияның дамуына әсер ету пайызын анықтау мүмкін емес. Сонымен қатар, қазіргі уақытта 88 елде электрондық темекі сатып алудың ең төменгі жасы белгіленбеген, ал 74 елде осы зиянды өнімдерге қатысты нормативтік ережелер жоқ.
ДДҰ бұл өнімдер тұтыну тауарлары ретінде ашық нарыққа шығарылып, 16 мыңға жуық дәм мен түрлі-түсті дизайнды қолдана отырып, жастар арасында белсенді түрде жарнамаланады деп алаңдайды.
Егер IQOS нарыққа алғаш шыққан кезде көптеген елдердің заңнамасында электрондық темекі өнімдеріне шектеулер белгіленбесе, бүгінгі күні ДДҰ негіздемелік конвенциясында электрондық темекінің таралуын болдырмауға кеңес береді.
ДДҰ шешіміне қарамастан, кейбір елдерде IQOS әлі күнге дейін салықтық жеңілдіктерге ие, мысалы, Италияда 50% акциздік жеңілдік қарастырылған, ал Ұлыбританияда темекінің салмағына байланысты акциздің мөлшерін анықтайтын жаңа салық санаты құрылды.
Бұл халықтың сенімінің жоғары деңгейісіз темекіні қатаң реттеу немесе оған толық тыйым салу оны тұтынудың төмендеуіне әсер ете алмайтындығын көрсетеді. Сонымен қатар, бұл қылмыс деңгейінің өсуі, қылмыстық жағдайдың нашарлауы, контрафактілік темекінің таралуы түрінде ұлттық ауқымға қауіп төндіретін темекі өнімдерінің заңсыз нарығының дамуына әкелуі мүмкін.
Асан Алимбетов
Бәсекелестік ортаны зерттеу
орталығының аға сарапшысы
Барлық мақалалар
