ЭЫДҰ—ФАО Ауыл шаруашылығын дамытудың 2021-2030 жылдарға арналған болжамы
Жаһандық аграрлық азық-түлік секторына әсерін тигізетін экономикалық және әлеуметтік үрдістер
«2021—2030 жылдарға арналған ауыл шаруашылығы болжамы» Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) мен Біріккен Ұлттар Ұйымының Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымының (ФАО) бірлескен жұмысының нәтижесі болып табылады.
Шолуда ауа-райының немесе саясаттың қандай да бір елеулі өзгерістерінсіз жаһандық аграрлық азық-түлік секторына әсерін тигізетін негізгі экономикалық және әлеуметтік үрдістер қамтылған.
ЭЫДҰ болжамдарына сәйкес, 2021 жылдан 2030 жылға дейін әлем халқы орта есеппен 2018-2020 жылдардағы 7,7 миллиард адамнан 2030 жылы 8,5 миллиард адамға дейін өседі деп күтілуде. Халықтың өсуі дамып жатқан аймақтарда, әсіресе Африкада Сахараның оңтүстігінде байқалады, онда ең жылдам - жылына 2,5% өседі деп күтілуде. 2030 жылға қарай тағы 137 миллион халқымен Үндістан Қытай Халық Республикасын (бұдан әрі - Қытай) әлемдегі ең тығыз қоныстанған ел ретінде басып озады деп күтілуде.
ЖІӨ өсуі және жан басына шаққандағы кірістің өсуі
2022 жылға қарай әлемдік экономика COVID-19 деңгейіне дейінгі қалыпқа келуі керек.
Былай:
• Қалпына келудің ең жылдам жолы Азияда болады. Қытай – 2020 жылы ЖІӨ-нің оң өсімі тіркелген санаулы елдердің бірі.
• Оңтүстік-Шығыс Азия мен Үндістанда сәйкесінше 2021 және 2022 жылдарға дейін қалпына келуі күтілуде.
• ЭЫДҰ елдерінде және Сахараның оңтүстігіне қарай Африка елдерінде 2022 жылға қарай ЖІӨ 2019 жылға дейінгі қалыпқа келеді деп күтілуде (яғни, COVID-19 деңгейіне дейін).
• Таяу Шығыс және Солтүстік Африка елдерінде, сондай-ақ Латын Америкасы мен Кариб бассейнінде қалпына келу баяу болады және оның 2023 жылға қарай жетуі керек деп болжануда.
2020 жылы 6%-ға төмендегеннен кейін жан басына шаққандағы жаһандық табыс 2021 және 2022 жылдары қалпына келеді. Таяудағы онжылдықта нақты көріністегі орташа жылдық өсу қарқыны 1,9%-ды құрайды деп болжануда.
Азияда айтарлықтай өсуі күтілуде, онда жан басына шаққандағы табыс Үндістанда жылына 5,8%-ға және Қытайда жылына 5,3%-ға артады.
Айырбас бағамдары және инфляция. ЭЫДҰ елдерінде инфляция алдыңғы онжылдықпен салыстырғанда АҚШ үшін жылына 2,2% жылдық деңгейі кезінде жылына 2,9% деңгейінде жоғары – Канада үшін жылына 1,9% және еуроаймақ үшін жылына 1,7% болады деп болжануда.
Ресейде инфляция таяудағы онжылдықта жылдық 6,7%-дан 3,9%-ға дейін, Үндістанда жылдық 5,3% - дан 3,8% - ға дейін және Бразилияда жылдық 6,2% - дан 3,2% - ға дейін төмендеуі тиіс деп күтілуде. Қытайда тұтыну бағаларының инфляциясының өткен онжылдықпен салыстырғанда жылына 2,6% деңгейінде шамалы өсуінің байқалуы тиіс.
Тұтыну. Азық-түлікке болашақтағы сұраныс демографиялық өзгерістерге, кірістің өсуіне және бөлінуіне, сондай-ақ азық-түліктің бағасына тікелей әсерін тигізеді. Тұрақты урбандалу мен әйелдердің жұмыс жасауға қатысуының өсуін, сондай-ақ тұтынушылардың денсаулық және тұрақтылық мәселелері туралы хабардарлығының артуын қоса алғанда, болашақта азық-түлікке деген сұраныстың тұтыну модельдері мен өмір салтындағы әлеуметтік-мәдени өзгерістер қосымша қалыптасады деп болжанады.
Ауылшаруашылық тауарларының азық-түлікке жатпайтын түрлеріне сұраныс бірқатар нақты факторлармен де анықталады. Азық-түлікке сұраныстың екі негізгі факторы бар:
Біріншіден, мал шаруашылығы өнімдеріне жалпы сұраныс ол мал шаруашылығы және аквадақыл секторларындағы өндіріс деңгейін анықтайды.
Екіншіден, мал шаруашылығы мен аквадақыл өнімдерін өндіруге қажетті жемнің мөлшерін анықтайтын өндірістік жүйелердің құрылымы мен тиімділігі.
Табысы орташадан жоғары елдерде 2030 жылға қарай халықтың жан басына шаққандағы азық-түлік өнімдерінің қолжетімділігі 4,5%-ға өседі деп күтілуде. Қытайды қоса алғанда, осы елдердің кейбіреулерінде кірістердің жоғары өсуін және етке деген үлкен қажеттілігін ескере отырып, қосымша калориялардың 32%-ы жануарлардан алынатын өнімдермен, ал 19%-ы майлармен қамтамасыз етіледі. Үндістанда жан басына шаққандағы сүт өнімдерін тұтынудың өсуіне байланысты жан басына шаққандағы мал өнімдерін тұтынудың өсуінің негізінен артады деп күтілуде.
Сүт шаруашылығы мал шаруашылығының ең жылдам дамып келе жатқан секторы болады. Әлемдік сүт өндірісі болжам бойынша 22%- ға өседі. Өндірістің өсуі Азия елдеріндегі балғын сүт өнімдеріне тұтынушылық сұраныспен едәуір дәрежеде қолдау табады. 2030 жылға қарай Үндістан мен Пәкістанға әлемдік сүт өндірісінің 30%-нан астамы тиесілі болады деп күтілуде.
Ауыл шаруашылығы өнімдері мен балық саудасының өсімі баяулауда
Шикізат тауарлары саудасының орташа көлемі алдыңғы онжылдықтағы жылдық 3%-бен салыстырғанда болжамды кезеңде жылына 1,3%-ға өседі деп болжануда.
Сондай-ақ, биоотын мен шошқа етін сату алдағы онжылдықта азаятын болады. Биодизель саудасының төмендеуі (жылына -1,4%) негізінен Еуропалық Одақтағы пальма майынан жасалған биодизель отынына импорттық сұраныстың төмендеуін және Индонезиядағы ішкі сұраныстың жоғары болуын көрсетеді, себебі ел өзінің B30 бағдарламасын жүзеге асыруға тырысуда.
Сауда азық-түлік қауіпсіздігі мен тамақтануды қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады.
Сауда, әсіресе, негізгі және қымбат тұратын азық-түлік тауарларының импортына қатты тәуелді ресурстары шектеулі елдер үшін өте маңызды.
Астық. 2020/2021 маркетингтік жылдағы астық нарығы алдыңғы жылдармен салыстырғанда қарқынды болды. Келесі он жыл ішінде әлемдік астық өндірісінің жоғары үлесі астық өнімділігінің өсуіне байланысты болады, себебі аумақты кеңейту шектеулі болады деп күтілуде. Бүкіл әлемде астық өнімділігінің орташа өсімі жылына шамамен 1%-ды құрайды деп болжануда.
Келесі онжылдықта астық өндірісі 336 млн тоннаға өседі деп күтілуде, бұл негізінен негізгі астық өндіруші елдерде қол жеткізілген өсімді көрсетеді. Әлемдік бидай өндірісінің 50%-дан астамы Үндістанға, Ресей Федерациясына және Украинаға тиесілі болады.
Болжам бойынша 2030 жылға қарай дәнді дақылдардың үлесі негізінен күріш саудасының ұлғаюы есебінен 18%-ға дейін өседі.
Болжам бойынша әлемдік астық саудасы 21%-ға өсіп, 2030 жылға қарай 542 млн тоннаға дейін жетеді. Ресей 2016 жылы Еуропалық Одақты басып озып, бидайдың ең ірі экспорттаушысы болды және болжамды кезеңде өзінің көшбасшылығын арттырады деп күтілуде, бұл 2030 жылы әлемдік экспорттың 22% құрайтын болады.
Жүгеріге келетін болсақ, Америка Құрама Штаттары жетекші экспорттаушы болып қалады, одан кейінгі орында Бразилия, Украина, Аргентина және Ресей болады.
Қант. Ағымдағы маусымда дүниежүзілік қант өндірісі (2020 ж. қазан — 2021 ж. қыркүйек) қолайсыз ауа-райы кейбір негізгі өндіруші елдердегі перспективаларға теріс ықпал еткеннен кейін қатарынан үшінші жыл төмендейді деп болжануда. Дүниежүзілік өндіріс дүниежүзілік тұтынудан кем түседі деп күтілуде, ол COVID-2019 пандемиясының басталуынан кейін 2019 жылғы маусымның төменгі деңгейінен қалпына келеді деп болжануда.
Бразилия әлемдегі ең ірі қант өндірушісі ретінде өз позициясын сақтайды деп күтілуде, одан кейінгі орынд Үндістан; бұл екі ел 2030 жылға қарай дүниежүзілік қант өндірісінің шамамен 21%-ын және 18%-ын құрайды. Абсолюттік мәнде және базалық кезеңмен салыстырғанда (2018-2020) Бразилия (+5,8 млн тонна), Үндістан (+5,1 млн тонна), ал Таиланд (+3,2 млн тонна) өндірістің ең жоғары өсімін көрсетуде.
Жалпы алғанда, келесі онжылдықта дамушы елдердегі кірістер мен урбанизацияның өсуі нәтижесінде жан басына шаққандағы дүниежүзілік орташа тұтыну артады деп күтілуде. Қантты тұтыну Азияда ең көп артып (абсолютті түрде) және 2030 жылға қарай дүниежүзілік тұтынудың жартысынан көбін құрайды деп болжануда.
Мұнай бағасының өсуі қант қамысына негізделген қант пен этанол арасындағы бәсекелестікті күшейтеді, бұл қанттың негізгі экспорттаушысы болып табылатын Бразилияға айтарлықтай әсер етіп, халықаралық қант нарығына ықпал ететін болады.
Ет. Етке деген халықаралық бағалар 2020 жылы COVID-19 әсерінен төмендеді. COVID-19-бен байланысты нарықтағы бұзушылықтар табысы төмен таза ет импорттаушы елдерде кірістің азаюына әкелді, бұл үй шаруашылықтарының сатып алу қабілетіне айтарлықтай нұқсан келтіріп, тұтынушыларды ет өнімдерін тұтынуды арзан баламалармен алмастыруға мәжбүр етті.
ЭЫДҰ-ФАО ауылшаруашылық болжамының биылғы жылғы шығарылымында болжанған кезең ішінде әлемдік ет жеткізілімдері артып, 2030 жылға қарай 374 млн тоннаға жетеді деп болжануда. Болжам бойынша, ет өндірісінің жалпы өсімінің көп бөлігі Қытайға, одан кейін Бразилия мен АҚШ-қа тиесілі болады. Әлемдік ет өндірісінің өсуі негізінен құс етін өндірудің өсуіне байланысты. Шошқа етін өндірудің өсімі болжамның алғашқы үш жылында шектеулі болып қала береді.
Болжамдарға сәйкес, келесі онжылдықта ет ақуыздарын дүниежүзілік тұтынудың өсімі 2030 жылға қарай 14% - ға артады, бұл 2018-2020 жылдардағы базалық кезеңдегі орташа көрсеткішпен салыстырғанда, негізінен халықтың табысы мен санының өсуі есебінен орын алатын болады.
Жаһандық көлемде құс еті 2030 жылы ет көздерінен алынған ақуыздың 41%-ын құрайды деп күтілуде, бұл базалық кезеңмен салыстырғанда 2 пайыздық тармаққа көп болып келеді. Басқа ет өнімдерінің үлесі әлемде аздау: сиыр еті (20%), шошқа еті (34%) және қой еті (5%).
Балық. 2020 жылы балық өндірісі, саудасы және оны тұтыну азайды. Атап айтқанда, 2020 жылдың бірінші жартысында Қытайда қатаң шектеулер енгізілген кезде құлдырау күшті болды.
ФАО балық бағасының индексіне сәйкес, халықаралық балық бағасы 2019 жылмен салыстырғанда 2020 жылы орташа есеппен 7%-ға төмен болды. Нақты мәнде 2021-2030 жылдар кезеңінде барлық балық түрлері бағасының төмендеуі болжануда; аквамәдениет жылына — 0,3%-ға, аулау жылына — 1,1-%ға, балық саудасы жылына — 0,9%-ға, балық ұны жылына — 0,6%-ға және балық майы жылына — 0,4%-ға.
Дүниежүзілік балық өндірісі жылына 1,2%-ға өседі деп болжануда. Өндіріс 201 млн тоннаға жетеді деп күтілуде, бұл 2030 жылға дейінгі базалық кезеңмен салыстырғанда (2018-2020 жылдардағы орташа) 23 млн тоннаға (+12,8%) артатын болады. Өсімнің көп бөлігі дамушы елдерде, атап айтқанда Азияда орын алатын болады.
Биоотын. COVID-19 пандемиясы шектеулерге байланысты 2020 жылы көлік үшін жаһандық отын тұтынудың өткен жылмен салыстырғанда 8,5%-ға төмендеуіне әкелді.
Осы жылғы ЭЫДҰ—ФАО болжамына сәйкес, биоотын нарықтары көбінесе мемлекеттік қолдау саясатына және қазба отынына деген сұранысқа тәуелді болады. Биоотынға әлемдік сұраныс 2021 және 2022 жылдары отынға деген жалпы сұраныстың күтілетін қалпына келуіне сәйкес қалпына келеді деп күтілуде.
Биодизельдің әлемдік саудасы қазіргі деңгейлермен салыстырғанда 25%-ға төмендейді деп болжануда, бұл Еуропалық Одақтағы пальма майы негізіндегі биодизельге сұраныстың төмендеуін көрсетуде; этанол саудасы қалыпты төмендейтін болады.
Экспортқа келетін болсақ, ішкі сұраныстың жоғары болуына байланысты Индонезиядан жеткізілім азаяды деп күтілуде.
Мақта. Әлемдік мақта өндірісі жылына 1,5% - ға өсіп, 2030 жылы 28 млн тоннаға жетеді деп болжануда. Бұл өсім мақта алқаптарының кеңеюі (жылына 0,5%) және әлемдегі орташа өнімділіктің өсуі (жылына 1%) есебінен болады.
Үндістан бұрынғыша әлемдегі ең ірі мақта өндірушісі болып қала береді, өндірістің өсімі негізінен өнімділіктің жоғарылауына тәуелді болады, ал соңғы тенденцияларға сәйкес мақта алқаптарының кеңеюі шектеулі болады деп күтілуде. Жалпы алғанда, 2030 жылы мақта нарықтарындағы жаһандық ойыншылар базалық кезеңмен бірдей болады, яғни Сахарадан оңтүстіктегі Африка 2030 жылға қарай шитті мақтаның үшінші ірі экспорттаушысы болып қала береді деп болжануда.
2030 жылға қарай шитті мақтаның әлемдік саудасы 11 млн тоннадан асады деп болжануда, бұл базалық кезеңге қарағанда 25%-ға артық.
Қорытынды.
Жаһандық COVID-19 пандемиясынан кейінгі тез қалпына келуді және ауа-райының немесе саяси ортаның айтарлықтай өзгерісі орын алмайтынын болжай отырып, 2021-2030 жылдарға арналған ауылшаруашылық болжамында келесі онжылдықтағы азық-түлік пен ауыл шаруашылығы аясындағы негізгі тенденциялар көрсетілген.
Көп жағынан ілгерілеушілік болады деп күтілсе де, ТДМ іске асыру үшін 2030 жылға қарай барлық деңгейлерде келісілген іс-қимылдар мен қосымша жақсартулар қажет, бұл да ауыл шаруашылығы секторы тарапынан қосымша күш-жігерді талап ететін болады.
