ЭЗИ ӨЗО директорының

"Экономикалық зерттеулер институты" АҚ Өңірлік зерттеулер орталығының директоры Қайсар Нығметов Zakon.kz ақпараттық порталына Қазақстанның сайлау заңнамасына енгізілген жаңа түзетулер туралы сұхбат берді.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына 2021 жылғы 25 мамырда қол қойды. Енгізілген түзетулер аудандық маңызы бар қалалардың, ауылдардың, кенттердің, ауылдық округтердің әкімдерін тікелей сайлауды өткізуді көздейді.

Реформа 2 345 әкімшілік-аумақтық бірлік әкімдеріне қатысты, оның ішінде 836 әкім 2021 жылдың екінші жартыжылдығында тікелей дауыс беру арқылы сайланатын болады.

Қайсар Нығметовтің zakon.kz порталдағы сұхбат мәтінінен әкімдерді тікелей сайлау қалай өтетіні және реформа қандай нәтижелерге әкелуі тиіс екені туралы комментарийлерін келтіреміз :

- Қазақстандықтар әкімдердің тағайындалуына үйреніп қалған. Бұл сайлау іс жүзінде қалай өтеді, тетігі қандай?

- Кезең-кезеңімен сайлау келесідей өтеді. Сайлау 40 күн бұрын жарияланады, ал сайлаудың өзі ауылдық округ әкімінің өкілеттік мерзімі аяқталғанға дейін 10 күн бұрын өтеді. Кандидаттарды ұсыну кезеңі сайлау күніне 15 күн қалғанда, ал тіркеу кезеңі сайлауды өткізуге 10 күн қалғанда аяқталады.
Сайлау өткізілгеннен кейін үш күн ішінде өткен сайлаудың қорытындылары шығарылады және жарияланады. Бұл ретте сайлау өткізілгеннен кейін жеті күн ішінде аумақтық сайлау комиссиясы сайланған әкімді тіркейді, содан кейін ол өз өкілеттігіне кіреді.

Кандидаттарды ұсынудың екі негізгі түрі белгіленді-бұл өз мүшелерінің арасынан саяси партиялар ұсынған кандидаттар, сондай-ақ өзін-өзі ұсынған кандидаттар, олар дауыс беруге құқығы бар сайлаушылардың жалпы санының кемінде 1% - ы бойынша қол қоюды қолдауға ұсынуы керек.

Сонымен қатар, кандидаттар болмаған не бір ғана кандидат ұсынылған жағдайда, аудан (облыстық маңызы бар қала) әкіміне бұл ретте оны тиісті ауылдық округтің жергілікті қоғамдастық жиналысымен алдын ала келісе отырып, қосымша кандидат ұсыну құқығы берілетін болады. Бұл шара сайлаудың өтуі үшін және сайлаушылардың әкімді таңдауда баламасы болуы үшін қарастырылған.

- Сіз қалай ойлайсыз, әкімдерді сайлауға кім қатыса алады және қазақстандықтардың сеніміне ие болу үшін не қажет?

- Ауылдық округ әкімдігіне кандидат сәйкес келуі тиіс базалық талаптар бұл Қазақстан Республикасының жасы 25-тен кіші емес азаматы болуы, сондай-ақ мемлекеттік қызметшінің осы санатына қойылатын ең төменгі біліктілік талаптарына сәйкес келуі, яғни жоғары білімі және мемлекеттік қызметте кемінде 2 жыл жұмыс өтілі болуы тиіс.

Бұл ретте мемлекеттік қызметте тәжірибесі жоқ басқа да кандидаттар мемлекеттік емес ұйымдарда басшылық лауазымдарда 2 жыл жұмыс өтілі болған кезде өз кандидатураларын ұсына алады.

Президенттік жастар кадрлық резервінің мүшелері белсенділік танытуы мүмкін, олар үшін бес жылдық жұмыс өтілі талап етіледі.

Мінсіз беделі, өзінің кәсіби саласында белгілі бір жетістіктері бар жергілікті халық арасынан шыққан үміткерлерге сенім артылады деп ойлаймын. Кім белгілі бір ауылдық округтің дамуына қосатын үлесінің дайын екенін жеткізе алса, сайлаушылардан "сенім несиесін" алады, оны кейін өз жұмысымен растау керек болады.

- Бұл қазақстандықтардың саяси белсенділігін өзгерте ме, соңғы жылдары олар сайлауға соншалықты белсенді қатысқан жоқ па?

- Меніңше, иә. Себебі адамдар өздерінің өзекті мәселелерін шешуге тікелей қатысады. Әкімдердің тікелей сайлауын енгізу азаматтық қоғам құруға, жергілікті деңгейде демократияны ілгерілетуге тың серпін беруге тиіс.

- Тұрғындар өздері сайлаған әкімнің жұмысын қалай бақылай алады және егер ол, олардың пікірінше, орындай алмаса, оның жұмысына қалай әсер ете алады?

- Ауылдық округтерде жергілікті қоғамдастықтың қазіргі жиналысын қайта құру жолымен өкілді органның функциялары бар жергілікті өзін – өзі басқару органы-кеңес құрылатын болады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілді органы (Кеңес) бюджет қаражаты есебінен жүргізілетін жұмыстардың ақшалай қаражатын және жергілікті өзін-өзі басқару қаражатын пайдаланудың тиімділігіне мониторинг жүргізетін, әкімнің ауылдық округ әкімшілігінің қызметі туралы есебін тыңдайтын болады.

Бұдан басқа, тексеру комиссиялары қаражатты пайдалану тиімділігін жоспарлы және жоспардан тыс (өтініш негізінде) тексерулер жүргізетін болады.

- Қала, кент, ауыл әкімі қай мерзімге сайланатын болады және қандай жағдайда мерзімінен бұрын өкілеттігін тоқтата алады?

- Сайланған әкімнің өкілеттік мерзімі өзгеріссіз қалады және 4 жылды құрайды. Бұл ретте бір адамның бір аудандық маңызы бар қаланың, ауылдың, кенттің, ауылдық округтің әкімі болып қатарынан екі реттен артық сайлана алмауына шектеу бар.

Бұл жерде ауылдық округ тұрғындары, сайлаған әкімнің азаматтары ретінде, оның өкілеттігін тоқтату туралы, оның ішінде қанағаттанарлықсыз жұмыс нәтижелері, әдепсіз мінез-құлық және т.б. үшін, мәселеге бастамашылық жасауға құқығы бар екеніне назар аудару қажет, бұл мәслихат депутаттары үшін сенімсіздік білдіру бойынша қосымша негіз береді.

- Әкімдердің тікелей сайлауы Қазақстандағы саяси жағдайға қалай әсер етеді?

-Қоғамдық-саяси жағдай тұрақты болады деп ойлаймын, біздің қоғамымыз, азаматтар жергілікті өзін-өзі басқару реформасына байланысты ашылатын құқықтар мен мүмкіндіктерді белсенді пайдаланатын болады. Ауылдық округтер деңгейінде әр түрлі партиялардың өкілдері арасында сайлаушылар дауыстары үшін бәсекелестік болуы мүмкін.

Аудандық маңызы бар қалалар, ауылдар, кенттер, ауылдық округтер әкімдерінің тікелей сайлауын өткізу демократиялық мемлекеттерде қабылданған жалпыға бірдей танылған стандарттарға сәйкес еркін, транспарентті және жарыспалы сайлауды тиісті деңгейде қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

- Сұхбатыңыз үшін рахмет.

Дайындаған Лариса Черненко, Zakon.kz

2018 жылы Экономикалық зерттеулер институты "Жжергілікті өзін-өзі басқарудың тиімділігін арттыру есебінен өңірлердің институционалдық ортасын жақсарту" тақырыбында зерттеу жүргізді, онда заңнаманы талдау негізінде заң нормалары арасындағы қайшылықтар анықталды. 

Олардың бірі былай дейді: "Тағы бір қақтығыс сайлау заңнамасындағы соңғы өзгерістерге байланысты пайда болды, бұл мәслихаттарды тек саяси партиялар құруды көздейді. Осылайша, Конституциямен кепілдік берілген азаматтардың сайлану және сайлану құқығы шектеледі, өйткені партиясыз азаматтар мәслихат депутаттығына кандидаттардың өзін-өзі ұсыну құқығынан айырылды".

Сондай-ақ мынаны оқыңыз: ҚР Парламенті Сенаты сайлау заңнамасына түзетулерді мақұлдады
   Өңірлік зерттеулер