Қалалар үшін пандемияның салдары: 2020 жылы Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкентте іскерлік белсенділік пен ШОК өндіріс көлемі төмендеді 

Жыл қорытындысы бойынша Қазақстан қалаларында экономикалық қызметтің қалыптасқан үлгілері өзгерді, әсіресе қызмет көрсету саласы зардап шекті. 

Қазақстанда Covid-19 вирусын таратпау жөніндегі шектеу шараларының нәтижесінде 2020 жылы Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларында ШОК іскерлік белсенділігі мен өндіріс көлемінің төмендегені байқалады, деп атап өтті "Экономикалық зерттеулер институты" АҚ (ERI) сарапшылары.

ERI сарапшылары 2020 жылы елдегі миллиондық қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуы туралы айтты.

Олардың айтуынша, Қазақстанда өткен жылы Covid-19 вирусын таратпау бойынша шектеу шаралары адам өмірінің барлық салаларына әсер етті. Негізгі соққы шағын және орта бизнеске, қызмет көрсету және сауда, сондай-ақ көлік және тасымалдау салаларына тиді. Нәтижесінде қалалардағы экономикалық қызметтің белгіленген модельдері құлдырады, әсіресе қызмет көрсету саласы зардап шекті. 

Қазақстанда республикалық маңызы бар үш қала ел экономикасына айтарлықтай әсер етеді. Олардың үлесіне елдің ЖІӨ-нің 34% – ы тиесілі (Нұр-Сұлтан – 11,0%, Алматы-19,7%, Шымкент-3,2%).

Миллиондық-қалаларда ел халқының барлық санының 23% - ы тұрады және жұмыс істеп тұрған шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің (ШОК) барлық санының 30% - ы, сондай-ақ жұмыспен қамтылғандар санының 34% - ы және елдегі бизнес субъектілерінің өнім шығаруының барлық көлемінің 50% - ы шоғырланған.

"Ірі қалалардың экономикасы-бұл мемлекеттегі істердің ағымдағы жай-күйінің өзіндік индикаторы.  Қалалардың қарқынды дамуы сөзсіз артықшылық, ал бірқатар көрсеткіштердің төмендеуі айқын кемшілік болып табылады", - дейді ERI сарапшылары.

Мысалы, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларында іскерлік белсенділіктің төмендеуін объективті себептер бойынша 2019 жылғы деңгейден төмен болған жалпы өңірлік өнімнің (ЖӨӨ) нақты көлем индексінің көрсеткішін кешенді түрде суреттейді (1-сурет).

1-сурет. 2020 ж. ЖӨӨ НКИ өткен жылдың тиісті кезеңіне пайызбен^[1]

Шымкентте ЖӨӨ нақты көлем индексі оң серпінге ие, алайда қаланың ел экономикасындағы үлесі тек 3,2% - ды құрайды. Сондай-ақ, елордада ең төменгі өсім байқалды.

ШОК көрсеткіштері де 2019 жылғы деңгейден төмен болды (2-сурет).

2-сурет. Өткен жылдың тиісті кезеңіне қатысты пайызбен өнім шығару пайызбен^[2].

Бизнес үшін жағымсыз экономикалық салдарлар ШОБ өндірісінің төмендеуінде көрініс тапты: бизнес-модель келушілер санының айналасында құрылған қызмет көрсету саласындағы көптеген кәсіпкерлер өз ісін жабуға немесе қашықтықтан оқыту жүйесіне қайта даярлануға мәжбүр болды (мысалы, тамақ жеткізу қызметтері).

Почта және курьерлік қызмет көрсету көлемі 2020 жылы Алматыда 16% - ға, Шымкентте 8,7% - ға өсті. Нұр-Сұлтанда байланыс қызметтері 14,9% - ға, Алматыда 8,2% - ға өсті.

Қоғамдық орындарға аз бару ұсыныстарына қарамастан, ірі сауда орталықтарында пандемияның басында азық-түлік тауарларын сатып алғысы келетін сатып алушылардың едәуір ағыны байқалды, бұл бағаның күрт өсуіне себеп болды. Әлемде бұл құбылыс Covid-19-бен күресу аясында panic buying (сөзбе-сөз: дүрбелең сатып алу) деп аталды және көптеген елдерде (АҚШ, Австралия, Ұлыбритания, Ресей, Оңтүстік Африка) байқалды.

Әлеуметтік көрсеткіштер арасында, бірінші кезекте, қалаларда өлім-жітімнің айтарлықтай өскенін атап өткенжөн . Өлім жағдайларының өсуін коронавирустың таралуымен және басқа аурулардың асқынуларымен, сондай-ақ 2020 жылы қалалық денсаулық сақтау жүйесіне жоғары жүктемемен тікелей байланыстыруға болады (3-сурет).

3-сурет. Өткен жылдың тиісті кезеңіне қатысты пайызбен өлім-жітімнің өсуі[3].

Суреттен көрініп тұрғандай, өлімнің негізгі өсуі елордаға, одан әрі Шымкент қаласына тиесілі. Бұл топта Алматы ерекшеленеді, онда халықтың тығыздығы мен санына қарамастан, өлім жағдайларының өсуі +18% - ды құрады, бұл ел бойынша орташа мәннен төмен (ҚР бойынша+21,2%).

Өткен жылдың оқиғалары әлемдік экономиканың дамуына теріс әсер етті, деп қорытындылады ERI сарапшылары. Мемлекеттердің Covid-19 вирусын ұстап тұру жөніндегі күш-жігері, содан кейін халықты жаппай вакцинациялау науқаны, сондай-ақ экономика үшін жағымсыз салдарды азайту үшін стандартты емес жағдайлар мен мемлекеттік шаралар қабылдау ірі қалалардың тұрақты дамудағы рөлі туралы пікірталастар туғызды.

БҰҰ-ның 2020 жылы әлемдегі қалалардың жай-күйі туралы есебінде коронавирустық пандемия қалалардың аяқталуын білдірмейді. Сонымен қатар, халықтың тығыздығы емес, халықтың көп болуы вирустың таралуының негізгі факторы болып табылады: вирусты анықтау жағдайларының 95% - ы қалаларға тиесілі [4]. Халықаралық сарапшылар қоғамдық денсаулық сақтау қаупін азайту үшін ірі қалалардың санитарлық-гигиеналық инфрақұрылымына назар аударады. Әсіресе, бұл проблема дамушы елдерде өткір тұр.

ERI сарапшылары БҰҰ-ның 2020 жылғы әлем қалаларының жай-күйі туралы есебіне сәйкес, Covid-19 салдарынан экономиканы қалпына келтіруде басты рөл атқаратын қалалар болады деп атап өтті. Халықаралық сарапшылардың пікірінше, бұл үшін қалалардың әлеуметтік инфрақұрылымын, оның ішінде қоғамдық денсаулық сақтау жағдайын жақсарту қажет. 

[1] Ұлттық статистика бюросының мәліметтері бойынша

[2, 3] Ұлттық статистика бюросының мәліметтері бойынша

[4] http://unhabitat.ru/news/2020/press-reliz http://unhabitat.ru/assets/files/news/key_messages_summary_russian.pdf