ҚР-дағы туу коэффициенті

ERI сарапшысы: пандемия кезінде Қазақстанда туу коэффициенті өсті

Елде туудың өсуінің ықтимал себептерінің бірі-әйелдердің репродуктивті мінез-құлқы және 2020 жылғы карантиндік шаралар

Пандемия кезінде Қазақстанда туу коэффициенті 20,1-ден 22,3-ке дейін (мың адамға шаққанда) өсті, дейді "Экономикалық зерттеулер институты" АҚ (ERI) орталығының жетекші сарапшысы Шынар Төлешова.

Қазіргі уақытта Қазақстан халқы санының өсу көзі туу көрсеткіші болып табылады, деп есептейді Шынар Төлешова.

Оның айтуынша, елімізде бала туудың жиынтық коэффициенті (ұрпақты болу жасындағы бір әйелге туу саны (15-49 жас) соңғы онжылдықта қалалық жерлерде де, ауылдық жерлерде де өскенін көрсетеді.

Туудың жиынтық коэффициенті
	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
барлық халық	2,6	2,6	2,6	2,6	2,7	2,7	2,8	2,8	2,8	2,9	3,1
қала халқы	2,3	2,3	2,4	2,4	2,5	2,5	2,6	2,6	2,7	2,8	2,9
ауыл халқы	3,0	3,0	3,0	3,0	3,1	3,1	3,1	3,0	3,1	3,2	3,5

Сарапшы жалпы туу коэффициентінің мәні елдегі пандемия кезеңіне қатысы жоқ екенін айтады.

Қазақстанда алғашқы карантиндік шаралар 2020 жылдың наурыз айында қабылданды. Осы айдан кейін туылған балалар тек 2021 жылдың қаңтарынан бастап дүниеге келді. 2020 жылғы қаңтар—мамыр және ағымдағы жылғы қаңтар — мамыр кезеңінде туудың жалпы коэффициентінің салыстыру оның 20,1-ден 22,3-ке дейін (мың адамға шаққанда) өскенін көрсетеді. Қала тұрғындарында коэффициент 20,1 – ден 21,9-ға дейін, ауыл тұрғындарында 20,2-ден 22,8-ге дейін өсті. Коэффициенттің өсуіне оның қала тұрғындарына қарағанда ауыл тұрғындарының өсуі әсеретті .

Туудың жалпы коэффициенті, 1000 адамға шаққанда

	2020, қаңтар-мамыр	2021, қаңтар-мамыр
барлық халық	20,1	22,3
қала халқы	20,1	21,9
ауыл халқы	20,2	22,8

Шынар Төлешова елімізде бала туудың ықтимал себептерін келтіреді:

1980 жылдардағы "бэби-бум" ұрпағы репродуктивті жаста; әйелдердің репродуктивті мінез-құлқы, әсіресе ауылдық жерлерде, әлі де көп балалы болуға бейім. 2020 жылдан бастап қабылданған карантиндік шаралар отбасылардағы қатынастарды жақындастыруы мүмкін екенін атап кеткен жөн".

Бірақ болашақта туудың мұндай өсуі жалғасады ма? Оның айтуынша, бұл бірнеше факторларға байланысты болады:

Бірінші фактор: "Екінші демографиялық көшу" деп аталатын әлеуметтік алғышарттар. Бұл "бірінші кезектегі" қажеттіліктің артуы: жеке автономия, құндылықтарды әлеуметтендіру, өзін-өзі тану , гендерлік теңдік, әйелдердің білім деңгейін арттыру, әйелдердің экономикалық дербестігі. Бұл алғышарттар халықтың көбеюінің негізгі факторы - отбасылық-неке қатынастарындағы өзгерістерге әкеледі.

Елде ерлердің де, әйелдердің де некеге тұру жасы артып келеді. Соңғы онжылдықта ол кезең ішінде кейбір ауытқулармен ер адамдарда  27,0 — ден 27,5 жасқа дейін, әйелдерде 24,3-тен 24,8 жасқа дейін өсті. Білім алу, мансаптық өсу, өзін-өзі тану мүмкіндіктері қалалық әйелдер арасында ауылдық жерлердегі әйелдерге қарағанда некені кешірек мерзімге кейінге қалдыру үрдісіне ықпал етеді.

Некеге тұрудың орташа жасы, ерлер

	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
барлық халық	27,0	26,9	26,9	27,0	27,1	27,2	27,3	27,5	27,6	27,6	27,5
қала халқы	27,0	27,0	27,0	27,1	27,2	27,3	27,4	27,6	27,6	27,6	27,5
ауыл халқы	27,0	26,8	26,9	26,9	27,1	27,2	27,2	27,5	27,5	27,7	27,3

Некеге тұрудың орташа жасы, әйелдер

	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
барлық халық	24,3	24,3	24,4	24,5	24,6	24,7	24,8	25,0	25,0	25,0	24,8
қала халқы	24,6	24,7	24,8	24,9	24,9	25,0	25,1	25,3	25,4	25,3	25,2
ауыл халқы	23,8	23,8	23,9	23,9	24,0	24,1	24,1	24,3	24,3	24,3	24,0

ҚР-да ана болудың орташа жасы да ұлғаюда. Әйелдер некені кейінге қалдыру салдарынан бірінші баланың туылуын кейінге қалдырып қана қоймай, екінші, үшінші, төртінші және одан кейінгі балаларды — әлдеқайда кеш жаста туады. 

Ана болудың орташа жасы

	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
барлық халық	27,6	27,6	27,6	27,6	27,8	28,0	28,3	28,6	28,7	28,9	29,3
қала халқы	27,8	27,8	27,8	27,9	28,1	28,3	28,6	28,8	29,0	29,2	29,6
ауыл халқы	27,5	27,4	27,3	27,2	27,4	27,7	27,9	28,2	28,3	28,5	28,9

Екінші демографиялық ауысудың тағы бір белгісі-ажырасудың өсуі. 2010 жылдан бастап 2019 жылға дейінгі кезеңдегі ажырасудың жалпы коэффициентінің мәні кейбір ауытқулармен өсуді көрсетті. Бірақ, 2020 жылы көрсеткіш күрт төмендеді. Бұл пандемияға байланысты карантиндік шараларға байланысты ажырасу рәсімдерінің кейінге қалдырылуымен байланысты болуы мүмкін.

Ажырасудың жалпы коэффициенті, 1000 адамға шаққанда

	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
барлық халық	2,6	2,7	2,9	3,0	3,1	3,0	2,9	3,0	3,0	3,2	2,6
қала халқы	3,5	3,7	3,9	4,1	4,1	4,0	3,8	3,9	3,9	4,1	3,1
ауыл халқы	1,4	1,5	1,6	1,7	1,7	1,8	1,7	1,8	1,8	2,1	1,8

Отбасы мен неке қатынастарындағы жоғарыда аталған өзгерістер ХХ ғасырдың 60-70-ші жылдары Еуропа елдерінде болды және сайып келгенде туудың жалпы төмендеуіне әкелді.

Екінші фактор: урбандалудың белсенді процесі. Елдегі қала халқының үлесі жыл сайын артып келеді. Ол 2010 жылдың басында 54,4% - дан ағымдағы жылдың басында 59,1% - ға дейін өсті.

Жыл басындағы қала және ауыл халқының үлесі, пайызбен

	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021
қала халқы	54,4	54,6	54,7	54,9	55,0	56,5	56,8	57,7	57,9	58,2	58,7	59,1
ауыл халқы	45,6	45,4	45,3	45,1	45,0	43,5	43,2	42,3	42,1	41,8	41,3	40,9

Үшінші фактор: белгілі бір уақыттан кейін 1980 жылдардағы "бэби-бум" ұрпағы бала көтеруден бас тартады . Оны 1990-шы жылдардағы адам саны аз буынмен бірге 2000 — шы жылдардағы адам саны көп буын алмастырады. Екі мыңыншы жылдардан кейінгі ұрпақ қазіргі туу деңгейіне байланысты да көп болады.

Сарапшының пайымдауынша,қазіргі көші-қон жағдайында (елдегі теріс сальдо 2012 жылдан бері байқалады) Қазақстандағы халықтың өсуі туу деңгейіне байланысты болады.

"Бірақ болашақ жас әйелдердің репродуктивті мінез-құлқы бұрынғы әйелдердікі сияқты бола ма деген сұрақ туындайды. Білімді әйелдің өзі отбасындағы бала туу процесін бақылайтындығын есепке алғанда, әйелдердің репродуктивті мінез — құлқы урбандалудың белсенді процесіне, екінші демографиялық ауысудың жоғарыда аталған әлеуметтік алғышарттарына, сәйкесінше - отбасылық-неке қатынастарындағы ұзақ өзгерістерге, әйелдің отбасындағы балалар санына қатысының өзгеру ықтималдылығына байланысты біртіндеп өзгеруі мүмкін ("отбасын жоспарлау")", — деп қорытындылады ERI сарапшысы Шынар Төлешова.

_____

2021 жылы Қазақстан халқы 19 миллионға жетті, деп атап өтті Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің Твиттерінде. "Тәуелсіздіктің 30 жылдығында Қазақстан халқының саны тарихи межеден өтті: Алматы облысынан Жания Азаматқызы 19 миллионыншы азамат болды",-деп жазды Президент.

ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросының халықты ағымдағы есепке алу деректері бойынша елдің 19 миллионыншы тұрғыны 2021 жылғы 20 маусымда дүниеге келген.