ERI «Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы аумақтық-кеңістіктік даму

«Экономикалық зерттеулер институты» АҚ (ERI) «Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы аумақтық-кеңістіктік даму саясатының трансформациясы» тақырыбында халықаралық дөңгелек үстел өткізді.

Аумағы кең Қазақстан үшін аумақтық-кеңістіктік даму мәселелері оның қазіргі саясатының стратегиялық бағыттарының бірі болып табылады. Мәселен, Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарында теңдестірілген аумақтық даму мәселелері жекелеген жалпыұлттық басымдық ретінде айқындалған және бұл кездейсоқ емес, өйткені аумақтық-кеңістіктік жоспарлау әлеуметтік, аумақтық және экономикалық даму үшін ұзақ мерзімді тұрақты шектер құрудың негізгі құралдарының бірі болып табылады.

Сонымен қатар, ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасы бойынша ағымдағы жылы Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі аумақтық дамуының жаңа жоспары мен «Қуатты өңірлер – ел дамуының драйвері» ұлттық жобасы әзірленуде.

Тұрақты дамуды қамтамасыз етудің және өмір сүру сапасын жақсартудың маңызды механизмі бола отырып, елдің аумақтық-кеңістіктік даму саясаты трансформацияның бірнеше кезеңдерінен өтті.

60 жылдық тарихы бар «Экономикалық зерттеулер институты» АҚ аумақтық-кеңістіктік даму саясатының қалыптасуына елеулі үлес қосты. Сондықтан ҚР Тәуелсіздігінің 30 жылдығын мерекелеу қарсаңында Институт Қазақстандағы аумақтық-кеңістіктік саясаттың нәтижелерін талқылау үшін дөңгелек үстел өткізу бастамасын көтерді.

Міндеттер:

1. ҚР-дағы аумақтық-кеңістіктік дамудың ағымдағы саясатын бағалау.

2. Елдің аумақтық-кеңістік дамуының жаңа тәсілдерін қарау.

3. Басқарылатын урбанизация шараларын талқылау. Қалаларды дамытудың халықаралық тәжірибесі.

4. Моно - және шағын қалаларды, ауылдық және шекара маңындағы елді мекендерді дамыту жөніндегі шаралар туралы пікірталастар.

Спикерлер:

Наталья Власова —экономика ғылымдарының докторы, Орал мемлекеттік экономикалық университетінің мемлекеттік және муниципалдық басқару кафедрасының профессоры, Ресей.

Баяндама: Өңірді кеңістіктік дамыту жүйесінде қалалық агломерациялардың дамуын басқарудың ресейлік тәжірибесі.

Роман Могилевский — физика-математика ғылымдарының кандидаты, доцент, мемлекеттік басқару және саясат Институты директорының орынбасары және аға ғылыми қызметкер, Орталық Азия университеті, Бішкек, Қырғызстан.

Баяндама: Қырғызстандағы урбанизация: ерекше трендтер және олардың мүмкін түсіндірмелері.

Наиля Нурланова — экономика ғылымдарының докторы, PhD докторы (York University, 2008 ж.), профессор, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Экономика институтының кеңесшісі.

Баяндама: Инклюзивтілік Қазақстанның болашақ өңірлік дамуының басымдығы ретінде.

Аманжол Чиканаев — Халықаралық сәулет академиясының профессоры (Мәскеу), ҚР Президенті жанындағы Сәулет кеңесінің мүшесі, «Астана бас жоспары» ғылыми-зерттеу жобалау институты.

Баяндама: Ауылдық қоныстану мен ауылдық елді мекендердің трансформациясын анықтаған фактор ретінде нарықтық қатынастарға көшу.

Нұрсәуле Бірімбетова — экономика ғылымдарының кандидаты, жетекші ғылыми қызметкер, ҚР Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Экономика институтының доценті.

Баяндама: ҚР Өңірлік саясатының басымдықтарын таңдаудың трансформациясы.

Тұрлыбек Мұсабаев —  «Республикалық мемлекеттік қала құрылысын жоспарлау және кадастр орталығы» РМК бас директоры. Техника ғылымдарының докторы, Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры, ҚР ҰИА академигі, ғылымға еңбегі сіңген қайраткер, Қазақстанның Құрметті құрылысшысы және Құрметті сәулетшісі.

Баяндама: «ТМД елдерінің шекара маңы аумақтарын дамыту механизмдерін қалыптастыру».

Талқылаудың ашылуында «Экономикалық зерттеулер институты» АҚ Басқарма төрағасы Руслан Сұлтанов алғы сөз сөйледі. Ол дөңгелек үстел Қазақстан Тәуелсіздігінің 30 жылдығына және экономикалық зерттеулер институтының құрылғанына 60 жыл толуына арналғанын атап өтті.

«Тарихи тұрғыдан біздің институт әрқашан еліміздің аумақтық-кеңістіктік дамуына қатысты құжаттарға белсенді түрде қатысатын еді. Мысалы, 2002-2006 жылдарға арналған ҚР Өңірлік саясатының тұжырымдамасы әзірленді. Жақында мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі шеңберінде әзірленген Қазақстанның аумақтық даму жоспары әзірленіп, таныстырылды. Құжат жұмысына Институт сарапшылары белсенді қатысты», — деді Руслан Сұлтанов.

Наталья Власова өңірдің кеңістіктік даму жүйесінде қалалық агломерациялардың дамуын басқарудың ресейлік тәжірибесі туралы айтты.

Ол Ресейде қалалық агломерацияларды дамытудың жаңа толқыны Ұзақ мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму тұжырымдамасы әзірленген 2007 жылдан басталғанын атап өтті. Осылайша, қалалық агломерацияларды мемлекеттік деңгейде дамыту тақырыбы алғаш рет қозғалды.

«2019 жылы Ресей Федерациясының 2025 жылға дейінгі кеңістіктік даму стратегиясы қабылданған кезде ең маңызды міндеттердің бірі аса ірі және ірі қалалық агломерациялардың әлеуметтік-экономикалық дамуы есебінен географияны кеңейту және экономикалық өсуді жеделдету болған еді. Агломерацияларды дамыту стратегиялық жоспарлау құжаттарында бекітілді», - деді Наталья Власова.

Оның айтуынша, Свердлов облысында қалыптаса бастаған тәжірибе ерекше болып табылады. Екатеринбург қалалық агломерациясын институционалды рәсімдеудің маңызды қадамы және басқарудың нақты механизмдерін қалыптастырудың бастауы 2020 жылдың қараша айында Свердлов облысының 14 муниципалитеті басшыларының «Екатеринбург қалалық агломерациясын дамытудың аясында жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өзара іс-қимылы туралы келісімге» қол қоюы болды.

Келісімнің мәні инфрақұрылымды дамыту және тұрғын үй құрылысы саласындағы муниципаларалық / агломерациялық жобаларды дайындау үшін муниципалитеттердің өзара әрекеттесуі болып табылады. Қала әкімшілігі Облыс үкіметінің қолдауымен муниципалитеттердің кем дегенде екі муниципалитеттің мүдделеріне жауап беретін, сонымен қатар агломерацияның оң әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер ететін мемлекетаралық жобаларды әзірлеу және таңдау бойынша өзара әрекеттесу алгоритмін жасады.

Бұл процесті Свердлов облысының Үкіметі қолдайтыны және түпкілікті тізімге енгізілген агломерациялық жобаларды қаржыландыру және іске асыру механизмдері қарастырылғаны (барлығы 2021 жылдың шілдесінде 70 жобаның 16-сы мақұлданды) маңызды сәт болып табылады.

Наиля Нұрланова «Инклюзивтілік Қазақстанның болашақ өңірлік дамуының басымдығы ретінде» атты баяндамамен сөз сөйледі.

ХХІ ғасырда тұтыну сұранысы мен тұтынушылық несиелерді ынталандыру есебінен өсу моделіне сәйкес әлемдік экономиканың дамуы біртіндеп табиғи ресурстардың сарқылуына, елдер мен өңірлердің теңсіздігінің тереңдеуіне, жұмыссыздықтың, жоқтық пен кедейліктің өсуіне, маргиналдануға және халықтың бақылаусыз көші-қонының күшеюіне алып келуде. COVID-19 пандемиясының және 4.0 Индустриясы үрдістерінің әсерімен бүкіл әлемде теңсіздік проблемалары күшейе түсті, деп атап өтті спикер.

Оның ақпараты бойынша, пандемия халықтың түрлі топтарының теңсіздігінің өсуіне және Қазақстандағы өңірлердің әлеуметтік-экономикалық саралануының ұлғаюына айтарлықтай ықпал етті. 2021 жылы кедей үй шаруашылықтарының үлесі 2020 жылғы 4,0%-дан 2021 жылы 4,5%-ға дейін өсті.  Ел өңірлері бойынша халықтың табысындағы алшақтық ұлғайды: кедей үй шаруашылықтарының ең көп үлесі Түркістан (9,1%), Солтүстік Қазақстан (6,0%) және Маңғыстау облыстарында (5,8) байқалды. Әлеуметтік-экономикалық дамудың көшбасшы өңірлерінде кедей үй шаруашылықтарының үлесі бірнеше есе төмен – Нұр-Сұлтан қаласында бар болғаны 1,6%, Қарағанды облысында 2,0%, Атырау облысында 2,8%.

«Өңірлік теңсіздік проблемасын шешу және ресурстарды, игіліктер мен қызметтерді әділ бөлуді қамтамасыз ету Қазақстанның экономика мен әлеуметтік саланың инклюзивті өңірлік даму моделіне көшуі арқылы мүмкін болады», — деп есептейді Наиля Нұрланова.

Бұл өз кезегінде өсу экономиканың барлық секторларын ғана емес, сондай-ақ елдің барлық аумақтарын барынша қамтуға тиіс дегенді білдіреді. Бұл үшін: ел өңірлерінің неғұрлым теңгерімді әлеуметтік-экономикалық дамуына қол жеткізу, әртүрлі өңірлердегі халықтың мүліктік жіктелу дәрежесін төмендетуді қамтамасыз ету, әлеуметтік игіліктер мен көрсетілетін қызметтерге (сапалы білім беру және медициналық-санитариялық қызмет көрсету) қол жеткізуді кеңейту негізінде барлық өңірлер тұрғындарының мүмкіндіктерінің теңдігіне жәрдемдесу қажет.

Қазақстанның инклюзивті өңірлік даму қағидаттарын іске асыру «өсу нүктелерін» ынталандыру, инновациялардың диффузиясы, халықтың жұмыспен қамтылуы мен кірістерін арттыру, оның экономикалық процестерге неғұрлым біркелкі қатысуы үшін мемлекеттің рөлін арттыруды талап етеді. Осылайша, дамудың жаңа инклюзивті моделі негізінде өңірлік айырмашылықтарды жоюға бағытталған өңірлік саясатты әзірлеу қажеттігінің кезі келді.

Аманжол Чиканаев тыңдаушыларға «Ауылдық қоныстану мен ауылдық елді мекендердің трансформациясын анықтаған фактор ретінде нарықтық қатынастарға көшу» тақырыбында баяндама жасады.

Профессордың айтуынша, экономика мемлекеттің әл-ауқаты мен тұрақты дамуының негізі болып табылады. Экономиканың жұмыс істеуі мен дамуының тиімділігі аумақтың табиғи ресурстарын игеру мен пайдалану қаншалықты орынды ұйымдастырылғанына, елдің өндірістік күштері қаншалықты ұтымды орналастырылғанына байланысты.

«Қазақстанның бастан кешіп отырған қазіргі кезеңінің ерекшелігі оның егеменді мемлекет ретінде дамуы мен қалыптасуы қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымындағы тектоникалық жылжулар, оның қоғамдық-экономикалық құрылымының ауысуы, социалистік формациядан басқаға — капиталистік кезеңге көшу дәуірінде орын алуында. Адамзат тарихында нарықтық экономикаға көшуге байланысты ауылдық аумақтарды дамытуда түбегейлі қайта құру қажеттілігімен байланысты әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешу тәжірибесі әлі жоқ», — деді Аманжол Чиканаев.

Ол Қазақстан Республикасы посткеңестік кеңістікте терең аграрлық реформалар мен ауылдық аумақтардың әлеуметтік-экономикалық құрылымында түбегейлі қайта құрулар жүргізуді алғашқылардың бірі болып бастағанын атап өтті.

Ауыл шаруашылығы секторы соңғы жылдары өсудің оң динамикасына қарамастан, әлі күнге дейін ауыл шаруашылығы өндірісін дамытуда да, ауылдық елді мекендерді дамытуда да көптеген теріс үрдістер еңсерілмеген отандық экономиканың рентабельділігі төмен секторларының қатарында қалып отыр.

Профессор дөңгелек үстелге қатысушылармен Сәкен Сейфуллин атындағы Қазақ аграрлық-техникалық университетінің ғылыми-зерттеу топтарының құрамында Қостанай облысы аудандарының бірқатар ауылдарына өзі жүргізген экспедициялық зерттеулердің нәтижелерімен бөлісті.

«Атап айтқанда, еліміздің солтүстік өңірлерінің ауылдық аумақтарын дамытудағы аса маңызды трендтерге ауыл халқының қалаларға жаппай көшуі жатады деп есептеймін, бұл өз кезегінде ауылдық аумақтардың құлдырауына алып келді. Мысалы, бір ғана Ұзынкөл ауданында 2019 жылдың өзінде 14 ауылдық елді мекен өз күнелтуін тоқтатты. Қостанай ауданының Александровка орта мектебінің жоғары сынып оқушыларынан тек 1 адам ғана мектепті бітіргеннен кейін ауылда қалуға ниет білдірді. Дәл осындай көріністі Ұзынкөл орта мектебі оқушыларының сауалнамасы да көрсетті», - деп бөлісті Аманжол Чиканаев.

Оның айтуынша, шаруа қожалықтары мен ірі ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының басшылары жұмыс қолының жетіспеушілігіне шағымдануда. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының кейбір басшылары ауылдарды дамытуға қаражат салуды орынсыз деп санайды, олардың ойынша тартылыс күші бойынша ауылдар қалалармен бәсекелесе алмайды. Ауыл шаруашылығы өндірісін жоғары өнімді егіс кешендерімен, қуатты комбайндармен және тракторлармен қайта жарақтандыру жағдайында, олардың пікірінше, ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізудің вахталық-бригадалық әдісіне көшу перспективалы болып табылады. Олар тек аудандық орталықтарды дамытуды ұсынуда, оларды барлық қолайлы жағдайлармен және қалалық әлеуметтік инфрақұрылым объектілерімен қамтамасыз етілген заманауи агроқалашықтарға айналдырып, онда вахталық бригадалар жұмысшыларының отбасылары тұратын болады. Қазақстанның солтүстік өңірлерінің бірқатар аудандарының дамыған әлеуметтік инфрақұрылым объектілерінің желісі болған бір кездері гүлденген ауылдары қазіргі таңда мәз емес көрініске айналған. Балабақшалардың, ауруханалардың, дүкендердің, сауда орталықтарының, әкімшілік ғимараттардың, мәдениет үйлері мен клубтардың күрделі екі қабатты ғимараттары құрылыс материалдарына бөлшектелуде және жартылай бұзылған жағдайда жатыр.

«Біз анықтаған проблемалар өте маңызды, және оларды шешуге көп нәрсе, соның ішінде елдің азық-түлік қауіпсіздігі де байланысты. Нарықтық қоғамға көшу жағдайында ауыл шаруашылығы мен ауылдық елді мекендердің дамуында туындаған проблемаларды шешу үшін біз олардың себеп-салдарлық шарттылығының күрделілігін және өзара тәуелділігін толық түсінуіміз қажет деп санаймын».

Суретте совхоздардың мүлкін жекешелендірудің ауылдық процестері тәжірибелі менеджерлердің басшылығымен ұйымдастырылған ауылдық елді мекеннің мысалы көрсетілген. (Жоғары механикаландырылған өндіріс, төменгі суретте сүт кешенінің операторы сүт сауу процесін қашықтықтан басқаруда).

Нұрсәуле Бірімбетова ҚР Өңірлік саясатының басымдықтарын таңдаудың трансформациясын, өз сөзінше, «өңірлік проблемаларды әртараптандырумен» байланыстырды.

«Біз әрдайым ауыл, аудан, қала деңгейінде шешілуі тиіс маңызды ұсақ аспектілерді елемей, ірі проблемаларды шешудеміз», — деп атап өтті спикер.

«Қазақстан дамуының қазіргі кезеңінде өңірлік проблемалар мазмұны жағынан да, оларды шешу механизмдері жағынан да жаңа аспектілерге ие болуда. Негізгі ұстаным экономиканың, әлеуметтік саланың және тіршілік ету ортасының дамуын ескере отырып, өңірлердің тұрақтылығына негізделген аумақтардың теңгерімді дамуын қамтамасыз ету болды. Өңірлік проблемалардың тиімді іске асырылуын қамтамасыз ету мақсатында оларды ұйымдық жағынан да, қаржылық қамтамасыз ету тұрғысынан да жүйелендіру және кезең-кезеңімен шешу ұсынылуда. Мұндай тәсіл өңірлердің проблемаларын барлық аумақтар үшін маңыздылығы бойынша топтастыруға және оларды іске асыру механизмдерін нақтылауға мүмкіндік береді. Бұл, біздің ойымызша, өңірлердің проблемаларын әртараптандыру немесе өңірлік саясаттың іске асырылып жатқан басымдықтарын таңдау болып табылады», — деді Нұрсәуле Бірімбетова.

Ол сондай-ақ қазіргі уақытта өндіргіш күштерді орналастыру әдіснамасын жетілдіру маңызды сәт болып табылатынын атап өтті және Қазақстан өңірлерінде өндіргіш күштерді орналастырудың кейбір тәсілдерін атап өтті:

1)  Ұлттық экономика тұрғысынан ең тиімдісі ретінде мамандандыру салаларында ресурстардың мүмкін болатын ең көп көлемін шоғырландыру.

2)    Аумақты кешенді дамыту

3)    Аумақта жұмыс істейтін кәсіпорындар мен салалар есебінен қамтамасыз етілетін өңірлердің бәсекеге қабілеттілігін дамыту.

«Біз жоспарлауда ұлттық мүдделерді бірінші орынға қоюымыз керек. Осылайша, өндіргіш күштерді орналастыру әдіснамасын жетілдіру — мамандандыру, кешенді білім беру және бәсекеге қабілеттіліктің өзара әрекеттесуін өңірлік саясатта есепке алу қажеттілігінен тұрады», - деп түйіндеді Нұрсәуле Бірімбетова.

Тұрлыбек Мұсабаев ТМД елдерінің шекара маңы аумақтарын дамыту механизмдерін қалыптастыру туралы айтып берді.

Оның ақпаратына сай, Қазақстан аумақтардың қала құрылысын жоспарлауды жетілдіру бойынша ауқымды жұмыстар жүргізуде.

Мемлекеттік қала құрылысы саясаты қала құрылысы жобаларының бірыңғай жүйесі — ел аумағын ұйымдастырудың бас сұлбасы және оның қағидаларын нақтылайтын макроөңірлер мен агломерацияларды дамытудың өңіраралық сұлбалары шеңберінде іске асырылуда.

Көрсетілген жобалар халықаралық тәжірибе негізінде алғаш рет Үкіметтің актілерімен әзірленіп, бекітілді және түрлі деңгейлерде аумақты ұтымды жоспарлауды қамтамасыз етеді.

Спикер жалпы мемлекеттік қала жобаларының қағидаларын ескере отырып, жергілікті деңгейде облыстар мен аудандардың кешенді сұлбалары, елді мекендердің бас жоспарлары әзірленіп жатқанын хабарлады. Осылайша, қала құрылысын жоспарлаудың бірыңғай өзара байланысты жүйесі қалыптастырылуда.

«Шекара маңындағы аумақтарды бірлесіп қала құрылысын басқару мақсатында әлеует пен ресурстарды ескере отырып, бірлескен қала құрылысы қызметінің құралы ретінде өңірлік дамудың мемлекетаралық сұлбасын әзірлеу қажет», – деп атап өтті Тұрлыбек Мұсабаев.

Ол агломерацияларды дамытудың өңіраралық сұлбаларын әзірлеу және оларды іске асырудан күтілетін әсерлер туралы айтып кетті:

- өзек-қала мен оған іргелес аумақты бірлесіп дамыту;

- контрмагниттер мен серік-қалаларды дамыту;

- халықтың жоғары өмір сүру сапасын қамтамасыз ету;

- инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымның озыңқы дамуы;

- бәсекеге қабілетті экономиканы дамыту.

Профессор сондай-ақ ауылдық елді мекендердің тұрақты дамуын қамтамасыз етудегі құрылымның мазмұны мен өзара әрекеттесудің негізгі бағыттарын, сондай-ақ өңірлік дамудың мемлекетаралық сұлбасының күтілетін әсерлерін атап өтті.

Роман Могилевский тыңдаушыларға Қырғызстандағы урбанизацияның ерекше тенденциялары туралы айтты.

Біріншісі: Қырғызстанда 70-жылдардың ортасында байқалған урбанизация деңгейіне әлі қол жеткізілген жоқ.

Спикер атаған екінші тенденция: 70-жылдары Қырғызстан астанасында қала халқының 1/3 бөлігі ғана өмір сүрді. 2020 жылғы мәліметтер бойынша, қала халқының жартысына жуығы елордада тұрады.

«Қалалардағы халық саны халықтың жалпы санына пропорционалды түрде өсуде. Және бұл қала тұрғындарының ішінде Бішкекте әлдеқайда көп адам тұрады, ал басқа қалаларда тұратындардың саны азаюда. Мұның бәрі бүкіл әлемде болып жатқан нәрселерден өте ерекшеленеді», — деді Роман Могилевский.

Ол сондай-ақ көрші республикада байқалған трендтерді түсіндірудің ықтимал нұсқаларын ұсынды:

- Қырғызстанда ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін бір адамға шаққандағы ЖҚҚ-дағы айырмашылық (жалпы қосылған құн) басқа салаларға қарағанда небәрі 20%-ға төмен (Қазақстанда — 61%).

— «Жаһандық оңтүстіктің» көптеген елдеріне қарағанда, Қырғызстанда қалаға көшу айтарлықтай көп шығындарға алып келеді (жылы үй қажет: сатып алу және жалға алу қымбатқа түседі).

- Ел ішіндегі қалаға көшу экономикалық тұрғыдан тиімді емес, астананы қоспағанда ауыл шаруашылығы емес сектордағы табыс елдің қалған бөлігіне қарағанда үш есе жоғары.

Спикерлердің баяндамалары тыңдалғаннан кейін спикерлердің пікірсайысы өтті. Дөңгелек үстел мен талқылаудың модераторы «Экономикалық зерттеулер институты» АҚ Басқарма төрағасының орынбасары Бауыржан Мұқан болды.

«Елдің аумақтық-кеңістіктік дамуы ауқымды, кешенді сипатқа ие. Институт сарапшылары, мысалы, елдің аумақтық дамуының болжамды сұлбасы мен жоспарын әзірлеген кезде, «адамға бағытталғандық» қағидатына және өңірлердің дербестігін қамтамасыз етуге аса маңызды мән берілді», – деп Бауыржан Мұқан сөзін қорытындылады.