Кеңістіктік теңсіздік дамыған елдерде де, дамушы елдерде де өсуде-Зерттеу

Қазақстан Үкіметі мен Азия даму банкінің білім және тәжірибе алмасу бойынша бірлескен бағдарламасы шеңберінде Қазақстандағы өңірлік теңсіздікке зерттеу жүргізілді. Зерттеуді халықаралық сарапшылар "Экономикалық зерттеулер институты" АҚ (ERI) сарапшыларымен тығыз ынтымақтастықта дайындады.

Қазақстанда ғана емес, әлемнің басқа да бөліктерінде өсіп келе жатқан өңірлік теңсіздік аясында осындай сипаттағы эмпирикалық зерттеулер кеңістіктік теңсіздікті бағалау және мониторингілеу және дамудың кешенді стратегияларын әзірлеу үшін теориялық және эмпирикалық базаны қамтамасыз ету үшін іргелі маңызға ие.

Конвергенцияны талдаудың дәстүрлі эмпирикалық әдістерінің жеткіліксіз тереңдігін өтеу үшін үш индекс отбасын енгізу арқылы өңірлік теңсіздікті терең бағалау жүргізілді. Атап айтқанда, бұл вариация коэффициенттері және олардың туындылары, "даму тұзақтары" индексі және өңірлік бәсекеге қабілеттілік пен келісім индексі.

Соңғы үш онжылдықта конвергенцияны зерттеуде жиі қолданылатын вариация коэффициенттері соңғы 20 жылдағы өсіп келе жатқан өңірлік теңсіздік жағдайын, әсіресе халықтың үлесін ескере отырып анықтады. Қазақстан дәстүрлі түрде экономикасы дамып келе жатқан басқа елдерге қарағанда неғұрлым жоғары көрсеткіштерді, бірақ кеңістіктік теңсіздік тұрғысынан дамыған елдермен салыстырғанда неғұрлым төмен көрсеткіштерді көрсеткен кезде, тіпті Орталық Азия бөлінісінде де теңсіздік өсіп келеді және басқа дамушы елдердің көрсеткіштерінен асып түсті деп пайымдауға негіз бар.

Дамудың "тұзақтары" индексі олардың дамуының барлық кезеңдеріне әсер ететін өңірлік "тұзақтардың" бар екенін анықтады. Мұндай өңірлер экономикалық тоқырау мен құлдырау қаупіне көбірек ұшырайды, олардың динамикасы мен бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін мемлекеттік ынталандыру қажет болады.

Қазақстанның өңірлік бәсекеге қабілеттілігі мен тұтастығы индексі өңірлердегі теңсіздіктің аумақтық сипаттамалары туралы егжей-тегжейлі шолуды ұсынды. Индекс тағы да ҚР өңірлері арасында қарастырылатын алты құрамдауыш бойынша айтарлықтай айырмашылықтар бар екенін көрсетті (i) денсаулық және базалық өмір деңгейі; (ii) жоғары білім және оқыту; (iii) еңбек нарығының тиімділігі; (iv) нарық мөлшері; (v) технологиялық дайындық; және (vi) инновациялар). 

Зерттеу барысында анықталған өңірлік теңсіздікті елемеуге немесе орын алмайды деп санауға болмайды. Кеңістіктік теңсіздікті төмендетуде рөл атқаратын кейбір механизмдер (мысалы, бай өңірлерден артта қалған өңірлерге қайта бөлу әсері) тиімділік пен әділеттілікті қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз. Сонымен қатар, Қазақстанда кейбір зерттеулерде (Glaeser & Kerr, 2009) өңірлер арасындағы табыс теңсіздігін төмендетудің негізгі факторы ретінде қарастырылатын қалалық орталықтарға көші-қон ағындары көбінесе артта қалған өңірлерді білікті жұмыс күшінсіз және "ақыл-ойдың жылыстауымен" байланысты проблемалардың кең спектрімен қалдырады. 

Өңірлік даму проблемаларын шешу оңай міндет емес. Кеңістіктік теңсіздікпен күресу саясаттың көптеген салаларын қамтитын келісілген, ұлттық күш - жігерді қажет етеді. Өтемдік және қайта бөлу шаралары мен "табысты" өңірлерден "артта қалған" өңірлерге жомарт трансферттер арқылы өңірлік теңсіздік мәселесін шешудің теңдестірілген ұлттық экономикалық экожүйені құру үшін жеткілікті болуы екіталай.

Бұл тұрғыда жаһандануды жеделдету және агломерациялық күштер арқылы тиімділікке ұмтылу әділеттілікке кепілдік бермейді, ал тек әділеттілікке, мысалы, қайта бөлу саясатына назар аудару тиімділікке нұқсан келтіруі мүмкін. Сондықтан тиімділік пен әділеттілікке бір уақытта қол жеткізу керек, ал кеңістік-бейтарап та, аумақтардың орналасу ерекшеліктерін ескеруге негізделген саясат та мұны жасай алмайды.

Олардың ішінде орналасу ерекшеліктерін ескеретін саясат әр аумақтың экономикалық дамуына ықпал етіп, халық үшін көбірек мүмкіндіктер туғызады. Саясаттың бұл түрі өңірлік даму стратегияларын әзірлеуге әмбебап тәсілдерді қолданудан бас тартады және шектеулі экономикалық динамика нәтижесінде өңірлер түсе алатын "тұзақ" жағдайын жеңу үшін пайдалы болуы мүмкін.

Сайып келгенде, өңірдің ерекшеліктерін ескеретін, есепте ұсынылған индекстер сияқты өңірлік бәсекеге қабілеттілікті кешенді бағалауға негізделген саясат  аз көшбасшы өңірлердің ғана емес, іске асырылмаған әлеуетін пайдалана отырып, инновациялар мен экономикалық динамизмнің жаңа кезеңін бастан өткере алатын артта қалған өңірлердің да халықаралық нарықтарға әлдеқайда тығыз интеграциясы салдарынан экономикалық пайда алуда шешуші сипатқа ие бола алады. Осындай тәсілдер еуропалық өңірлерде, басқалармен қатар, өздерінің табыстылығын дәлелдеді және егер олар елдің институционалдық әлеуетін жақсартуға бағытталған кешенді бастамалармен мұқият іске асырылып, толықтырылатын болса, Қазақстанның өңірлерінде де табысты болуы мүмкін.

Зерттеудің толық нұсқасы: Regional Inequality Study for Kazakhstan