ҚР-дағы парниктік газдардың жалпыұлттық шығарындылары

EDGAR (Emissions Database for Global Atmospheric Research European Commission) деректері бойынша Қазақстан жалпы әлемдік тарихи шығарындылардың 0,8% үлесімен 1970-2018 жылдар кезеңіндегі парниктік газдардың (ПГ) тарихи шығарындыларының жалпы көлемі бойынша топ-20 елдің қатарына кіреді.

Анықтамалық: 1970-2018 жылдардағы ПГ шығарындыларының абсолюттік көшбасшылары АҚШ (17,8%), Қытай (17,1%), ЕО елдері (13,1%), Ресей (6,4%), Үндістан (4,9%) болып табылады.

2020 жылы Қазақстанда ПГ шығарындыларының көлемі (көміртегі диоксиді, метан, азот тотығы, гидрофторкөміртектер, перфторкөміртектер және күкірт гексафториді) 351,2 млн СО2-баламасын құрады, бұл 1990 жылғы деңгейден 7,98%-ға немесе 30,5 млн тонна СО2-баламасына төмен. 2019 жылмен салыстырғанда төмендеу 3,7% немесе 13,4 млн тонна СО2 баламасын құрады. Шығарындылардың ең аз көлемі 1999 жылға келеді (СО2 баламасының 235,9 млн тоннасы). Шығарындылардың ең жоғары көлемі 2018 жылы байқалды (401,7 млн тонна СО2-баламасы). 2020 жылы жалпы ұлттық шығарындылардың төмендеуіне COVID-19 пандемиясымен байланысты шектеулер себеп болды.

1990-2020 жылдардағы парниктік газдар шығарындыларының динамикасы, СО2 баламасында млн тонна

Салалар бөлінісінде шығарындыларға "Энергетикалық қызмет" секторы (2020 жылдың қорытындысы бойынша 74,7%) негізгі үлес қосады. 2020 жылы базалық 1990 жылмен салыстырғанда ПГ эмиссиясы 14,0% - ға және 2019 жылмен салыстырғанда 7,2% - ға төмендеді. Осы сектор шеңберінде ПГ төмендету үшін ғимараттарда, көлікте және өнеркәсіпте энергияны пайдалану тиімділігін арттыру, энергияны беру және тарату салаларында энергия тиімділігін едәуір арттыруды қамтамасыз ету талап етіледі. Электр және жылу өндірісінде табиғи газды, баламалы және жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды арттыру қажет.

"Өнеркәсіптік процестер" секторына келетін болсақ (2020 жылы жалпы шығарындылардың 22,3% - ы), базалық 1990 жылға қарағанда ПГ шығарындылары 15,5% - ға өсті, негізінен 1990 жылдан бастап бүкіл кезеңде өнеркәсіптік өндірістің өсуі есебінен, ал 2020 жылы 2019 жылға қарағанда эмиссиялар 6,7% - ға өсті.

Осы секторда төмен көміртекті баламаларға пайдаланылатын технологиялық процестерді елеулі өзгерту талап етіледі. Мысалы, ПГ нөлдік шығарындысымен немесе мүмкіндігінше көміртекті ұстап қалумен және сақтаумен бірге жаңа технологияларды енгізу. Сондай-ақ, цемент, болат, алюминий сияқты базалық материалдарды тұтынуды қысқартып, ПГ шығарындыларының аз немесе нөлдік қарқындылығы бар балама материалдарды пайдалануға көшу керек.

"Ауыл шаруашылығы" секторында (2020 жылы жалпы шығарындылардың 11,6%) ПГ шығарындылары 2020 жылы базалық 1990 жылға қарағанда 8,9% - ға төмен, негізінен ауыл шаруашылығы жануарлары басының неғұрлым төмен саны есебінен. 2020 жылы эмиссиялар 2019 жылға қарағанда 5,7% - ға өсті.

Осы бағыттағы ПГ шығарындыларын азайтудың негізгі кешенді шаралары орнықты егіншілікті және мал шаруашылығын басқаруды дамыту, суаруды жетілдіру, сондай-ақ тұрақты орман пайдалану және орманды қалпына келтіру бағдарламаларын іске асыру, ауыл шаруашылығы дақылдарын әртараптандыру, агроорман өсіру практикасын енгізу және т. б. болуы мүмкін. Декарбонизация жолында ауылшаруашылық қалдықтарынан биоэнергия өндірісінің әлеуетін пайдалану маңызды

ЖЖӨОШ секторында (жерді пайдалану, жерді пайдаланудағы өзгерістер және орман шаруашылығы) (2020 жылы жалпы шығарындылардың 2,4%) 2020 жылы 1990 жылға қарағанда эмиссиялар теріс деңгейден минус 3,9 млн тонна СО2 баламасынан 8,4 млн тонна СО2 баламасына дейін 21,3 млн тонна СО2 баламасына өсті. Мұнда айқындаушы фактор "Егістік жерлер" санатынан шығарындылардың едәуір өсуін атқарды, ал осы кезеңде ормандар мен жайылымдар сіңіруді арттырды. 2019 жылмен салыстырғанда 2020 жылы шығарындылар 65,7% - ға өсті. Ормандарды қалпына келтіру шараларын едәуір кеңейту талап етіледі, бұл ЖЖӨОШ секторына CO2 таза жұтқыш болуға, яғни ауыл шаруашылығы өндірісінен және ішінара басқа секторлардан ПГ шығарындыларын жабуға мүмкіндік береді.

"Қалдықтар" секторында (2020 жылғы жалпы шығарындылардың 2,1%) 1990 жылдан бастап 2020 жылға дейінгі кезең ішінде эмиссиялар өсті, өйткені олардың ұлғаюының негізгі айқындаушы факторы ҚР халқы санының өсуі болды. Базалық 1990 жылмен салыстырғанда 2020 жылы осы сектордағы эмиссиялардың өсуі 58,2% - ды құрады, ал 2019 жылмен салыстырғанда 2020 жылы эмиссиялар 9,9% - ға ұлғайды.

Халықты бөлек жинау жүйесімен толық қамтуға қол жеткізе отырып, қатты тұрмыстық қалдықтарды жинаумен және сұрыптаумен толық қамтуды жеделдетіп енгізу талап етіледі. Бұдан басқа, қалдықтарды экологиялық таза басқаруды қамтамасыз ету және циркулярлық экономиканы енгізу үшін қайта өңделетін және қордаланатын қалдықтардың үлесін ұлғайту қажет.

Секторлар бойынша парниктік газдар шығарындыларының 1990-2020 жылдардағы негізгі көрсеткіштері

Климаттық күн тәртібінің маңыздылығын сезіне отырып, Қазақстан ПГ шығарындыларын азайту жөніндегі әлемдік процеске белсенді түрде қосылуда. Атап айтқанда, ел 2010 жылдан бастап БҰҰ КӨНК және Киото хаттамасына сәйкес  ПГ шығарындыларының кадастры туралы Ұлттық баяндаманы жыл сайын әзірлеу және БҰҰ хатшылығына ұсыну бойынша өзіне міндеттеме алды. 

Сондай-ақ, 2016 жылы Қазақстан Париж келісімі шеңберінде өзінің ұлттық деңгейде айқындалатын болжамды салымдарын ұсынды (National determined contributions), яғни базалық 1990 жылмен салыстырғанда 2030 жылға қарай ПГ шығарындыларын 15-25% — ға қысқарту бойынша міндеттемелер алды (15% — шартсыз мақсат, 25% - шартсыз мақсат, 2030 жылғы қаңтар-желтоқсанда қол жеткізілген халықаралық қолдау алу).

Қазақстанның алдында экономиканы терең трансформациялау – ПГ шығарындыларын азайту және төмен көміртекті дамуға көшу бойынша үлкен міндет тұр. Бұл жан-жақты көзқарасты, көміртегі бейтараптығына қол жеткізудің негізгі тетіктерін дамытуды талап етеді. Осылайша, қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының 2060 жылға дейінгі көміртегі бейтараптығына қол жеткізу стратегиясы бойынша жұмыс жүргізілуде, онда "Экономикалық зерттеулер институты" АҚ арнайы құрылған Жобалық кеңсенің негізгі қатысушыларының бірі болып табылады.