"Инвестицияларға айырбас тарифі"
2009 жылдан бастап Қазақстанның электр станциялары "Инвестицияларға айырбасқа тарифтер" қағидаты бойынша жұмыс істеді. Дәл сол кезде жеткілікті өндіруші қуаттарды қамтамасыз ету және саланың тозған негізгі қорларын қалпына келтіру мақсатында Үкіметтің № 392 қаулысымен электр энергиясын өндірушілердің әртүрлі топтары үшін 2009-2015 жылдарға арналған шекті тарифтер бекітілді. Оларға осы кезеңде электр станциялары игеруі тиіс болашақ инвестициялық салымдар салынды. Орташа алғанда, сол кезеңде тариф 70% -ға өсті, бұл өндіруші қуаттарды жаңартуға мүмкіндік берді.
"2016 жылдан бастап, бағдарлама жұмысын тоқтатқан кезде, электр энергиясының шекті тарифтері орта есеппен бір деңгейде қалды, бұл өндіруші қуаттарды жаңғырту және кеңейту бойынша инвестициялық мүмкіндіктерді шектеді", - деп түсіндірді "Экономикалық зерттеулер институты" АҚ (ERI) орталығының директоры Айдын Бакдолотов.
Бүгінде Қазақстан экономикасында негізгі қорлардың айтарлықтай тозуы байқалады. Осылайша, генерациялайтын жабдықтың тозуы 78%, электр желілерінің – 55%, жылу желілерінің - 80% , су құбыры желілерінің - 49%-ды құрайды, бұл тарифтер құнының нарықтық емес баға белгілеуіне байланысты негізгі құралдарды жаңарту үшін инвестициялардың болмауымен түсіндіріледі.
Атап айтқанда, сарапшының айтуынша, электр және жылу энергиясын өндіру технологиялары мен тарату желілеріне инвестициялар экономикалық тұрғыдан мүмкін емес, өйткені электр энергиясына, жылу мен қазбалы отынға әкімшілік тұрғыдан төмен тұтыну тарифтері желілерді жаңғыртуға және тұрақты генерация көздеріне көшуге кедергі келтіреді.
"Тарифтерді жасанды тежеу электр энергиясымен жабдықтаудың тұрақты іркілістеріне, жылу электр станцияларындағы апаттарға алып келеді, бұл халық пен бизнес үшін теріс салдарларға әкеп соқтырады", — деп сарапшы атап өтті.
Жағдай ел экономикасының жоғары энергия сыйымдылығымен де күрделене түсуде. Халықаралық энергетикалық агенттіктің деректері бойынша Қазақстан экономикасының энергия сыйымдылығы - орташа есеппен 0,22 килограм мұнай эквиваленті/АҚШ доллары. Салыстырмалы көрсеткіштер Ресейде (0,232 кг н. э./$ ) және Венесуэлада (0,205 кг н. э./$ ) тіркелген. АҚШ-та бұл көрсеткіш 0,111, Қытайда – 0,128, Францияда – 0,083, Италияда – 0,064, Германияда-0,071 құрады.
"Қалыптасқан жағдай экономиканы қайта жарақтандыру қажеттілігіне алып келеді, ал инфрақұрылымды салу кезіндегі елеулі инвестициялық циклдарды ескере отырып, бұл қадамдарды дереу қабылдау қажет", - деп санайды ERI сарапшысы.
Оның айтуынша, тарифтердің нарықтық бағасы желілер мен қуаттылықтардың тозуын 15% - ға қысқарту бойынша мақсатқа қол жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл ретте монополиялардың пайдасын шектеу қажеттілігі мен инфрақұрылымға инвестицияларды қамтамасыз ету арасындағы теңгерім сақталатын болады.
