Моноқала-өнеркәсіп өндірісі мен еңбекке қабілетті халықтың негізгі бөлігі бір немесе бірнеше (бірнеше) қала құраушы кәсіпорындарға, әдетте, қалада болып жатқан барлық экономикалық және әлеуметтік процестерді анықтайтын бір бейінді және шикізаттық бағыттағы (моно мамандандыру) кәсіпорындарға шоғырланған орта немесе үлкен қала.

Кеше, 6 қазанда "Экономикалық зерттеулер институты" АҚ (ERI) ұйымдастыруымен "Қазақстанның моноқалаларын дамыту: проблемалар мен шешу жолдары" тақырыбында дөңгелек үстел өтті.

Талқылауға Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің, ҚР СЖжРА Ұлттық статистика бюросының, ҚР БҒМ ҒК Ш.Ш.Уәлиханов атындағы атындағы Тарих және этнология институтының, Табиғи ресурстар институтының, Қазақстан-Неміс университетінің, Мемлекеттік саясат және басқару институтының, Орталық Азия университетніңі; академик Қ. Сәтбаев атындағы Екібастұз инженерлік-техникалық институтының сарапшылары, Қазақстан моноқалалары әкімдіктерінің өкілдері қатысты.

ERI Басқарма төрағасының орынбасары Әлихан Абақанов сәлемдесу сөзімен сөйледі.

Суретте: ERI Басқарма төрағасының орынбасары Әлихан Абақанов, ERI Орталығы директорының орынбасары Сәуле Самекина, ERI орталығының жетекші сарапшысы Шынар Төлешова

Қазақстанның моноқалаларын дамытудың негізгі мәселелері

Спикер: ҚР Ұлттық экономика министрлігінің өкілі Бекжан Қиссанов

Бүгінде 27 моноқалада 35 қала құраушы кәсіпорын жұмыс істейді. Моноқалалар елдің өнеркәсіптік дамуына негізгі үлес қосуда.

Қазақстанның моноқалаларында қазір барлығы 1,4 млн адам тұрады және халықтың азаю үрдісі сақталуда, ал оның саны бүкіл елде өсуде (2015 жылдан бастап ол 8% - ға өсті).

Моноқалаларда халық санының азаюымен қатар жұмыс күші азаяды және халықтың жұмыспен қамтылуы қысқарады.

Халықты осындай қалаларға тарату — тұрғындарды еңбек тапшылығы бар өңірлерге көшіруді ынталандыру басым міндет болып табылады.

Көптеген моноқалаларда қала құраушы кәсіпорындардың экономикалық тиімділігі шикізат бағасының әлемдік жағдайына байланысты, бұл оларды өте осал етеді.

Министрлік моноқалаларда инфрақұрылымды дамыту үшін қаржыландыруды ұлғайту мәселесін пысықтауда. Ол үшін "Экономикалық зерттеулер институты" АҚ-мен бірлесіп талдау жүргізілді, оның барысында мемлекеттік қолдаудың нысаналы шаралары мен құралдары анықталды.

Талдау негізінде мынадай шараларды іске асыру жоспарлануда:

1.Елді мекендерді моноқалаларға жатқызу және оларды топтарға жіктеу өлшемшарттарын қайта қарау.

2. Әрбір министрлікті және олардың моноқалаларды қолдау шараларын қоса отырып, моноқалаларды мемлекеттік қолдау шараларының бірыңғай тізбесін әзірлеу.

 3. Шалғайдағы моноқалалар үшін озыңқы даму аумағының режимін енгізу.

4. "Дипломмен ауылға!" бастамасын іске асыру. Моноқалаларды қатысуға енгізе отырып, бағдарламаны өзгерту. Жол картасы әзірленді.

Қазақстанның моноқалаларындағы заманауи демографиялық үрдістер

Спикер: ERI Орталығының жетекші сарапшысы, PhD Шынар Төлешова

Моноқалалардағы демографиялық үрдістер олардың әлеуметтік-экономикалық жағдайымен, мәдени құндылықтарымен, инфрақұрылымның дамуымен тығыз байланысты.

"Экономикалық зерттеулер институты" АҚ Қазақстанның 27 моноқаласының демографиясына ауқымды талдау жүргізді.

Соңғы онжылдықтағы (2011-2021) моноқалалардың демографиялық үрдістерін талдау оларды топтарға жіктеуге мүмкіндік берді.

Моноқалалардың бірінші тобына Алтай, Серебрянск, Риддер (Шығыс Қазақстан облысы), Жітіқара, Лисаковск, Рудный (Қостанай облысы) және Шахтинск (Қарағанды облысы) қалалары кіреді. Бұл моноқалаларда 2021 жылы халық саны 2011 жылмен салыстырғанда азайды. Зейнеткерлік жастағы халықтың үлесі 17% - дан асады, яғни халық салыстырмалы түрде ескі. Өлім коэффициенті туу коэффициентінен асып түседі, бұл халықтың табиғи түрде азаюын көрсетеді.

Екінші топқа Арқалық және Қаражал (Қарағанды облысы) екі моноқаласы кіреді. Бұл қалаларда халық саны зерттелетін онжылдықта азайғанын көрсеткенімен, басқа демографиялық көрсеткіштер қолайлы. Егде жастағы халықтың үлесі-шамамен 10%. Бала туу өлім-жітімнен едәуір асып түседі, бұл халықтың табиғи өсуін көрсетеді. Бұл моноқалалардағы халық санының азаюы халықтың көші-қон ағынына байланысты.

Үшінші топқа Степногорск (Ақмола облысы), Саран, Теміртау, Абай (Қарағанды облысы), Ақсу, Екібастұз (Павлодар облысы), Текелі (Алматы облысы) кіреді. Байқалған кезеңде бұл моноқалаларда, әсіресе Абай және Текелі қалаларында халық санының өсуі байқалды. Бірақ бұл қалалардағы демографиялық көрсеткіштер онша қолайлы емес. Егде жастағы халықтың үлесі 13% - дан асады. Степногорск, Саран, Абай қалаларында өлім-жітім туу көрсеткішінен асып түседі, бұл халық санының табиғи азаюын көрсетеді. Зерттелетін кезеңде осы моноқалаларда халық санының өсуіне көші-қонның оң сальдосы ықпал етті.

Төртінші топқа Ақсай (Батыс Қазақстан облысы), Балқаш, Жезқазған, Сәтбаев (Қарағанды облысы) және Курчатов (Шығыс Қазақстан облысы) кіреді. Бұл қалаларда егде жастағы халықтың үлесі 10,8% - дан 13,4% - ға дейін өзгереді. Бала туу өлім-жітімнен едәуір асып түседі, бұл халықтың табиғи өсуін көрсетеді.  

Бесінші топқа Хромтау (Ақтөбе облысы), Құлсары (Атырау облысы), Жаңаөзен (Маңғыстау облысы), Кентау (Түркістан облысы), Жаңатас, Қаратау (Жамбыл облысы) қалалары кіреді. Бұл моноқалаларда халық саны 10% - дан астамға өсті, егде жастағы халықтың үлесі 5,9% - дан 10,4% - ға дейін өзгереді. Туу коэффициентінің мәні 1000 адамға шаққанда 23,1-ден асады, ал өлім коэффициенті 1000 адамға шаққанда 10,7-ден төмен.

Осыған сүйене отырып, демографиялық әлеуеті бар моноқалаларды екінші, төртінші және бесінші топтағы қалалар деп атауға болады. Бұл халықтың жас құрылымы салыстырмалы түрде жас, туу деңгейі өлімнен асатын моноқалалар, сондықтан халықтың табиғи өсуі байқалады.

Қолайсыз демографиялық жағдайы бар моноқалалар-халықтың жас құрылымы салыстырмалы түрде ескі болып табылатын бірінші және үшінші топтағы қалалар. Өлім-жітім бала туудан асып түседі, осылайша халықтың табиғи төмендеуі байқалады.

Жақсарту шаралары олардың экономикалық жағдайын, қала құраушы кәсіпорынның әлеуетін зерттеуден басталуы керек (оңтайлы халық теориясына назар аударуға болады):

- Моноқалалардағы қала құраушы кәсіпорынның әлеуеті шектеулі болған жағдайда экономиканы (қаланың ерекшеліктері, адами капитал, кәсіпкерлік) әртараптандыру қажет.

- Қала тұрғындары арасында кәсіпкерлік қызметті дамыту. Тиісінше, кәсіпкерлікті ынталандыру бойынша жеке тиімді жиынтық қажет. Мысалы, кәсіпкерлікке жеңілдікпен кредит беру, ҚР заңнамасына сәйкес салықтық және басқа да міндеттемелерді орындау кезінде бастаушы кәсіпкерлерді тегін консультациялық сүйемелдеу, олардың жергілікті мемлекеттік сатып алуға қатысуын жеңілдету шаралары және басқалар.

- Моноқалалардағы халықтың көші-қон көңіл-күйі мен әлеуметтік әл-ауқатын зерделеу қажет. Бұл халықтың әлеуметтік мәселелерін, моноқалалардың әлеуметтік тартымдылығын зерттеуге мүмкіндік береді. Осындай мақсатта "Экономикалық зерттеулер институты" АҚ (ERI) Орталығы Қостанай облысының моноқалаларының тұрғындарына әлеуметтік сауалнама жүргізеді. Сауалнама нәтижелері моноқалалардың демографиялық жағдайын жақсарту бойынша ұсыныстарды кеңейтуге мүмкіндік береді.

- Тууды және басқа жерлерден жастардың келуін ынталандыратын әлеуметтік шаралардың жеке топтамасын енгізу. Мысалы, жеңілдетілген ипотекалық несиелеу, мамандық бойынша жұмыс ұсыну, жалақыға үстемеақы коэффициенті, жас отбасыларға арналған ана капиталы және басқалар.

Демографиялық көрсеткіштерді жинау және қалыптастыру ерекшеліктері

Спикер: ҚР СЖжРА ҰСБ Халық статистикасы департаменті Халық статистикасы және демографиялық есептеулер басқармасының басшысы Бақытгүл Өтеулина

Ақпарат жинау әдістемесі халықаралық ұсыныстар мен стандарттарға сәйкес келеді. ҰСБ сайтында алты әдіс жарияланды: туу мен өлім-жітімді есептеу әдістемесін қалыптастыру, өсіру және өнімділік, халықтың көші-қоны, қалалар мен елді мекендердің саны туралы ресми деректер.

Ағымдағы статистика деректері 2021 жылғы соңғы санақтың нәтижелеріне негізделген.

Қазақстан халқының саны жарияланды. Қалалар мен аудан орталықтарының саны жоспарға сәйкес ағымдағы жылдың қараша айында жарияланады.

Халықтың табиғи қозғалысының статистикасы тіркелген деректер негізінде қалыптастырылады, Денсаулық сақтау министрлігінің деректері де ескеріледі.

Халықтың көші-қоны жөніндегі деректер ҚР ІІМ ақпаратына негізделген.

Моноқалалардың депрессиясы: мәселелері мен перспективалары

Спикер: ҚР БҒМ ҒК Ш.Ш.Уәлиханов атындағы атындағы Тарих және этнология институтының жетекші ғылыми қызметкері, "Ғылым ордасы" ғылыми кадрларды даярлау орталығының басшысы, Қазақстандық ғалым, қоғам қайраткері, тарих ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор, ХАА академигі Алтын Уалтаева

Ғылымда екі термин бар: шағын қала және моно қала.

Шағын қала ғылыми салада демографтарда кең таралған — ол ең алдымен әлеуметтік-демографиялық көрсеткіш бойынша анықталады

2012 жылға дейін ҚР-да халық саны 10 мыңнан 50 мыңға дейінгі 60 шағын қала болған.

2012 жылдан бастап моноқала ұғымы енгізілді. Термин кәсіпорын-қала байланысына негізделген.

"Бұл қалаларды дамыту, ең алдымен, олардың аумақтарында тұратын халықтың өзі үшін маңызды", — деп атап өтті спикер.

Сондай-ақ, сарапшы моноқалаларды дамытудан басқа, 30-дан астам шағын қалалар мен қалалық үлгідегі кенттерді дамыту мәселелері туралы ұмытпау маңызды екенін атап өтті.

"Бүгінде Қазақстанда шағын қалаларды дамытудың бір ғана сценарийі бар — бұл мемлекеттік даму сценарийі. Бірақ елде жергілікті сценарийлер жоқ. Жергілікті жерлердегі әрбір қала өз проблемаларын және оларды шешу жолдарын біледі", - деп атап өтті Алтын Уалтаева және оларды дамытудың ықтимал сценарийлерін ұсынды:

1) Шағын қалаларды тікелей мемлекеттік қолдау.  

2) Экономикалық сценарий (шағын қалалардың эволюциясы) шағын қалалардың жергілікті билігін нығайтуды, бизнесті дамытуды (шағын және орта ғана емес, сонымен қатар ірі) көздейді.

3) Шағын қалаларды тікелей қолдау.

Постиндустриалды қалаларды жоспарлау процесіне халықты тарту

Спикер: Мемлекеттік саясат және басқару институтының аға ғылыми қызметкері, Орталық Азия университетінің сәулет саласындағы кандидаты, қоғамдық саясат саласындағы PhD Мадина Жүнісова

Өндіруші өнеркәсіп экономикалық белсенділікті монополиялайды, экологиялық жағдайды нашарлатады, техногендік апаттардың даму қаупін арттырады және табыс теңсіздігіне байланысты шиеленісті әлеуметтік жағдай туғызады.

Өндіруші өнеркәсіптің жабылуы табыстың төмендеуіне, жұмыссыздықтың өсуіне, криминогендік жағдайдың нашарлауына, теңсіздіктің өсуіне, жастардың кетуіне және экологиялық зардаптарға әкелуі мүмкін.

Сарапшы постиндустриалды қалаларды дамыту процесіне халықты тартудың халықаралық тәжірибесі туралы айтып берді.

Сарапшының айтуынша, халықты тарту процесі мынадай кезеңдерден тұрады: кеңес беру, ақпараттандыру, тарту, ынтымақтастық, күшейту (жергілікті даму қорларын құру).

Халықты тарту көптеген мәселелердің шешімі болуы мүмкін:

- экономиканы әртараптандыру шағын және орта бизнесті құру мен дамытуды ынталандыру арқылы мүмкін болады;

- жаңа өнімдер мен сервистерді құру үшін халықты нарықтық тауашаларды сәйкестендіруге тарту;

- халықты бизнес жүргізуге оқыту, ынталандыру және консультациялық қолдау.