Қазба отындарын өндіруге және тұтынуға арналған субсидияларды зерттеу нәтижелері

 

2016-2019 жылдар аралығында Қазақстанда қазба отын түрлерін өндіру мен тұтынуды субсидиялау айтарлықтай өсті. Қазба отындарын субсидиялаудың жалпы көлемі 2016 жылы шамамен 1,6 трлн теңгеден 2019 жылы 2,9 трлн теңгеге дейін өсті. Бұл ретте, бюджет қаражатының үлесі шамамен 3-6% құрайды, ал қалған субсидиялар салық жеңілдіктері және "қайталама трансферттер" деп аталатын мұнай, көмір, газ, жылу және электр энергиясын тұтынушыларға бағалық қолдау түрінде беріледі (тарифтер мен бағаларды реттеу нәтижесі, олар көбінесе энергия тасымалдаушыға тасымалдау бойынша өндіріс пен қызметтердің толық құнын көрсетпейді, мысалы, Қазақстандағы түпкілікті тұтынушылар орташа есеппен нарықтық бағаның неәірі 65%-ын ғана төлейді). 

Ұлттық статистика деректері негізінде есептелген қайталама трансферттердің жалпы сомасы 2019 жылы 2,6 трлн теңгеге жетті, бұл соманың шамамен 67%-ы мұнай тұтынуға субсидиялар құрайды. Бұл ретте, республикалық бюджеттен қазба отындарын қолдауға арналған шығындар үш есеге өсті, ал республикалық бюджеттің жалпы шығындарындағы қазба отындарына арналған субсидиялардың үлесі 0,5%-дан 1,1%-ға дейін ұлғайды. 

Тауар қазба отындарын бюджеттік қаржыландыру энергия тиімділігін арттыруға және парниктік газдар шығарындыларын тікелей немесе жанама түрде азайтуға бағытталған бюджеттік бағдарламаларға арналған шығындардан асып түседі. Мысалы, қазба отындарын тұтыну мен өндіруді субсидиялауға барлық деңгейдегі бюджеттерден 2020 жылы шамамен 83 млрд теңге, ал төмен көміртекті дамуға ықпал ететін бағдарламаларға небәрі 9,1 млрд теңге бөлінді.

 

Энергия өндірушілерге қазба көздеріне де, жаңартылатын энергия көздеріне де бірқатар салық жеңілдіктері қолжетімді болды (жер қойнауын пайдалану саласындағы ерекше салықтар бойынша да, экономиканың басым салаларын дамытуға инвестиция салатын компаниялар үшін қолжетімді салықтық преференциялар шеңберінде де). Анықталған жеңілдіктер ішкі нарықтағы тұтынушылар үшін энергия ресурстарының бағасын ұстап тұру мақсатын көздейді (атап айтқанда, ПҚӨС және акциздер бойынша жеңілдіктер) немесе инвесторлар үшін анағұрлым тартымды жағдайларды қамтамасыз етуге ұмтылады. Жалпы алғанда, мұнай, газ және көмірге салынатын салықтық жеңілдіктерге байланысты бюджеттің шартты шығындары 2016-2020 жылдар кезеңінде 981 млрд теңгені құрады. 

 

Сонымен қатар, энергия ресурстарының бағаларын біртіндеп ырықтандыру нәтижесінде салық түсімдерінің өсуіне қол жеткізуге болады. 2020 жылғы деректер бойынша бағалау субсидиялардан толық бас тартылған кезде, Үкіметтің негізгі салықтар бойынша қосымша кірістері жылына 803 млрд теңгені құрауы мүмкін екенін көрсетеді. Қосымша салық түсімдерінің жартысына жуығы (45%) корпоративтік табыс салығы түрінде төленеді, 30% - ҚҚС және 25% - ПҚӨС. 

 

Төмен көміртекті дамуды қаржыландыру үшін қосымша қаражатты жинақтауды көміртекті баға белгілеу құралдарын пайдалану арқылы қамтамасыз етуге болады, атап айтқанда, шығарындыларды сату жүйесі және/немесе көміртегі салығы. Шығарындылар саудасы жүйесінің жұмыс істеуінің кейінгі кезеңдерінде аукционда сатуға арналған квоталар үлесін біртіндеп арттыру, сондай-ақ қазіргі уақытта қамтылмаған секторларды қосу есебінен СО2 шығарындыларына баға белгілеу базасын кеңейту бюджет үшін қосымша табыс алуға мүмкіндік береді, сондай-ақ энергия ресурстарын тұтынушылар үшін тұрақты баға сигналын қамтамасыз етеді және осылайша, ұзақ мерзімді перспективада шығарындыларды азайту. 

Төмен көміртекті дамуға көшуді фискалдық ынталандыру. Ғимараттарды терможаңғыртудың мемлекеттік бағдарламаларын қаржыландыру, сондай-ақ үй шаруашылықтарының ЖЭК технологияларын пайдалануын қолдау Қазақстанда экономиканы "жасыл" қалпына келтіруге негіз бола алады. Мысалы, ғимараттардың энергия тиімділігін арттыру жөніндегі мемлекеттік бағдарламаларды бюджеттік қаржыландыруды едәуір ұлғайту тұрғын үй секторындағы энергия тұтынуды 30%-ға дейін төмендетуге және тиісінше парниктік газдар шығарындыларын қысқартуға мүмкіндік береді.

 

Табысы төмен халық топтары үшін коммуналдық қызметтерге ақы төлеуге нысаналы субсидиялар беру үшін бюджет шығындарын ұлғайту. Қазба отындарына субсидиялар реформасын іске асыру, сондай-ақ көміртекті баға белгілеу құралдарын кеңінен қолдану ішкі нарықта энергия ресурстарына бағалар мен тарифтердің өсуіне әкеледі. Реформаның табысы әртүрлі популяцияларға әсерін бағалау үшін қосымша зерттеулер жүргізу қажет. Осындай зерттеу негізінде халықтың осал топтарын қолдау үшін қажетті қаражат көлемін есептеп, осындай көмек көрсету тетіктерін әзірлеуге болады. 

Жалпы алғанда, реформаның бүкіл процесі реформаны қолдауды қамтамасыз ету үшін баға саясатын, ақпаратты шолуды және барлық мүдделі тараптармен диалогты қамтуы керек. Сондай-ақ, реформаның табысы әртүрлі популяцияларға әсері туралы көбірек зерттеулер жүргізу, осал топтарды қолдау үшін қажетті қаражатты бағалау және тиісті тетіктерді әзірлеу қажет.