Стратегиялық бірлік жолындағы Түркі әлемі: Габаладағы ТМҰ XII саммитінің қорытындысы

Саммит Әзербайжан Президенті Ильхам Әлиевтің төрағалығымен өтті. Бұл іс-шараға Түркия Республикасының Президенті Режеп Тайып Ердоған, Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев, Өзбекстан Республикасының Президенті Шавкат Мирзиёев, Қырғыз Республикасының Президенті Садыр Жапаров, Мажарстан Премьер-Министрі Виктор Орбан, Түрікменстан Халк Маслахатының төрағасы Гурбангулы Бердымухамедов, Солтүстік Кипр Түрік Республикасының Президенті Эрсин Татар, Түркі мемлекеттері ұйымының Бас хатшысы Кубанычбек Омуралиев қатысты.

Саммит барысында мемлекет басшылары бірқатар құжаттарға қол қойды:

• Түркі мемлекеттері ұйымының 12-ші саммитінің декларациясы (Габала декларациясы)

• «ТМҰ+» форматын құру туралы шешім

• Түркі мәдениетінің халықаралық ұйымын (ТЮРКСОЙ) дамыту және нығайту туралы шешім

Өткен саммит шеңберінде ТМҰ-ны ықпалды саяси-экономикалық орталыққа айналдыруға бағытталған шешімдер де қабылданды:

• негізгі институционалдық инновация – жаңа экономикалық және технологиялық альянстарға жол ашатын сыртқы әріптестермен байланыстарды дамыту тетігі ретінде «ТМҰ+» форматын құру

• мемлекетаралық инфрақұрылымдық және инновациялық жобаларды қаржыландыру үшін алғашқы бірлескен қаржы институты рөлін атқаратын Түркі инвестициялық қорын іске қосу

• көлік байланысын дамытуға, Орта дәлізді цифрландыруға және Зангезур бағытын ілгерілетуге ерекше көңіл бөлінді

• Энергия тиімділігі жөніндегі кеңес құрылып, «жасыл дамуға» көшу бойынша ортақ міндеттемені көрсететін Қазақстан, Әзербайжан және Өзбекстанның қатысуымен Каспий арқылы өтетін «Жасыл энергетикалық дәліз» жобасына бастама берілді

• қауіпсіздік саласында саммит декларациясында Газадағы жағдайға алаңдаушылық танытылды, консулдық ынтымақтастық пен арнайы қызметтердің өзара іс-қимылын тереңдету идеясы қолдау тапты

• одақтың құқықтық базасын нығайту үшін саяси және қорғаныстық үйлестіру саласындағы ұжымдық стратегияның негізін құрайтын Стратегиялық әріптестік және мәңгілік достық туралы шарт бойынша жұмысты жеделдету туралы шешім қабылданды

• Көшбасшылар Әзербайжан-армян бейбіт қатынастар декларациясына қол қоюды құптап, оның Оңтүстік Кавказдағы тұрақтылық үшін маңызын атап өтті

• Саммиттің гуманитарлық бөлігі Алматының Түркі әлемінің жастар астанасы болып жариялануын және 2026 жылы Қазақстанда Креатив экономика форумын өткізуді қамтыды

Өткізілген саммит практикалық институционалдық интеграция кезеңіне сапалы көшуді білдіреді. Қабылданған шешімдер қауіпсіздік, экономика және технология элементтері бірін-бірі толықтыратын және синергетикалық өзара әрекеттесудің прагматикалық моделінің негізін құрайды. Мысалы, көлік дәліздерінің дамуы өңірлік тұрақтылыққа және оларды цифрландыруға тікелей байланысты.

Қазақстан үшін бұл бағыт бірқатар нақты экономикалық және стратегиялық артықшылықтарды ұсынады.

Киберқауіпсіздік және цифрлық инновациялар сияқты салаларда көшбасшылық Қазақстанға өзін жоғары технологиялық салаларға тікелей шетелдік инвестицияларды тартатын болашақ технологиялары саласындағы құзыреттер орталығы ретінде көрсетуге мүмкіндік береді.

«Жасыл энергетикалық дәлізге» қатысу декарбонизация бағытына сәйкес келеді, ал креатив экономиканы ілгерілету ішкі еңбек нарығын әртараптандырады. Бұл Қазақстанның геоэкономикалық позициясын кешенді түрде күшейтіп, оны өңірлік қатысушыдан түркі әлемінің жаңа экономикалық архитектурасының негізін қалаушылардың біріне айналдырады.

Аида Жармұхаметова

Әлемдік экономиканы зерттеу орталығының жетекші сарапшысы