Қазақстан мен Армения ынтымақтастығы жаңа деңгейге көтеріледі

Армения Премьер-министрі Н. Пашинянның Қазақстанға жасаған сапарының жалпы экономикалық маңызы қандай?

Армения Премьер-министрі Никол Пашинянның 20-21 қарашада Қазақстанға жасаған ресми сапары Ереван үшін де, Астана үшін де аймақтық экономикалық архитектураны қайта қалыптастыру тұрғысынан стратегиялық маңызға ие. Бұл сапардың өзегінде сауда көлемін ұлғайту, жаңа жеткізу тізбектерін қалыптастыру және Орталық Азия мен Оңтүстік Кавказды байланыстыратын көлік-логистикалық дәліздерді кеңейту міндеттері тұр. Армения үкіметі бұл сапарды «экономикалық әртараптандыруға қосымша серпін» ретінде сипаттаса, Қазақстан сауда өсіміне әлеует бар екенін мәлімдеді.

Ресми мәліметтерге сүйенсек, қазір Қазақстан мен Армения арасындағы тауар айналымы аса жоғары емес, 2024 жылы ол небәрі 36 млн АҚШ доллары болған . Дегенмен, Қазақстаннан Армения нарығына экспортты 350 млн АҚШ долларына дейін ұлғайтуға мүмкіндік бар екені айтылды. Бұл металлургия, химия, құрылыс материалдары, астық және азық-түлік өнімдері секілді салаларды қамтитын нақты коммерциялық әлеует. Армения, өз кезегінде, өңделген ауыл шаруашылығы өнімдері мен жоғары қосылған құнды тауарлар бойынша жеткізілімдерді өсіруге мүдделі.

Армения экономикасы ұзақ уақыт бойы импортқа тәуелді болып отыр. Сауда құрылымында Ресейдің үлесі басым, елдің жалпы сыртқы саудасының шамамен үштен бірі осы бағытқа тиесілі. Мұндай тәуелділік Ереванды көлік-логистикалық тәуекелдерге осал етеді. Сондықтан Қазақстанмен тікелей байланыстарды күшейту сыртқы экономикалық әртараптандыру стратегиясының маңызды бөлігі. Осы сапар кезінде Пашинян Үкіметі Қазақстанмен «тиімді әрі қысқа логистикалық маршруттарды» бірлесіп талқылағанын растады.

Сапар барысында саяси реттеу, инвестициялық бастамалар және гуманитарлық саладағы ынтымақтастық та назардан тыс қалған жоқ. Астанада өткен кездесулерде білім, мәдениет және жоғары технологиялар саласында жобаларды іске қосу мәселелері де талқыланды. Бұл Қазақстан-Армения диалогының тек экономикалық емес, кешенді сипатқа ие екенін көрсетті. Қазақстан тарапы Армениямен прагматикалық және өзара тиімді әріптестікке дайын екенін бірнеше мәрте атап өтті.

Пашинянның Астанаға сапары Арменияның аймақтық саясаттағы жаңа кезеңге қадам басқанын аңғартады. Бір жағынан, Ереван сыртқы экономикалық тәуелділікті азайтып, жаңа нарық пен жаңа логистикалық бағыттарды қарастыруда. Екінші жағынан, Қазақстан Орталық Азия-Кавказ кеңістігінде тұрақты экономикалық байланыстарды нығайтуға мүдделі. Осы факторлардың тоғысуы екіжақты қарым-қатынастың сапалық тұрғыда жаңаруына мүмкіндік береді.

Жалпы алғанда, бұл сапардың экономикалық маңызы үш негізгі бағытпен сипатталады:

- тауар айналымын нақты өсіру;

- жаңа көлік-логистикалық дәліздерді қалыптастыру арқылы аймақтық транзитті ықшамдау;

- ұзақмерзімді инвестициялық кооперацияның негізін қалау.

Сол себепті Н. Пашинянның Астанаға сапары Армения үшін де, Қазақстан үшін де аймақтық экономикалық динамиканы жаңа траекторияға бағыттайтын маңызды оқиға ретінде бағалануы тиіс.

Арменияға бағытталған жүк транзитіне қатысты барлық шектеулердің алынғаны туралы 2025 жылғы 21 қазанда Астанада өткен Қ.Тоқаев пен И.Алиевтің кездесуінде жарияланды. Әзербайжан арқылы транзиттің қайта жандануы Қазақстан үшін Оңтүстік Кавказ бен Таяу Шығыс елдеріне жаңа экспорттық бағыттар аша ала ма?

Арменияға жіберілген жүктердің транзитіне қатысты барлық шектеулерді алып тастау туралы Қ. Тоқаев пен И. Әлиевтың 2025 жылғы 21 қазанда Астанада өткен кездесуінде айтылды. Әзербайжан арқылы транзитті қалпына келтіру Қазақстан үшін Оңтүстік Кавказ және Таяу Шығыс елдеріне жаңа экспорттық бағыттарды аша ала ма?

Нақты экономикалық әсер астық секторында көрінді. 2025 жылғы қарашада Қазақстан 30 жылда алғаш рет Арменияға азық-түлік бидайының партиясын жіберді: көлемі 1 мың тоннаға жуық 15 вагоннан тұратын пойыз Ресей, Әзербайжан және Грузия арқылы жаңа бағдар бойынша өтті . Осы жеткізілімдер негізінде ұзақ мерзімді формат қалыптастырылды. Ұлттық астық операторы армян импорттаушыларымен ынтымақтастық туралы шарт жасасты және ұн мен құрама жем өндіру үшін 15-20 мың тонна азық-түлік астығын, оның ішінде 4 санатты бидайды ай сайын жеткізуді қамтамасыз етуге дайын екенін білдірді . Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі Әзербайжан арқылы транзиттің қайта басталуын Оңтүстік Кавказ және Таяу Шығыс елдеріне жаңа экспорттық бағыттың ашылуымен тікелей байланыстырады және Арменияға баратын азық-түлік тауарларының көлемін ұлғайту және номенклатурасын кеңейту жөніндегі жоспарларды атап көрсетеді.

Бұл өзгерістер Орта дәліз бойынша жүк ағындарының қазіргі өсіміне қосымша жүктеме түсіреді. Транскаспий бағыты бойынша тасымалдау көлемі осы жылы қосымша 2%-ке ұлғайып, жылына 62% өсіммен 4,5 млн тоннаға жетті және жылына 10 млн тонна нысаналы көрсеткішке қол жеткізу мақсаты белгіленді. Қазақстан мен Әзербайжан жаңа Транскаспий паром жүйесін құру, Ақтауда контейнерлік хаб салу, Алят портында жүк терминалын дамыту жөніндегі талқылау процесін растау жұмыстарын жүргізіп, дәліздің инфрақұрылымын қатар дамытып жатыр. Энергетикалық бағытта Әзербайжан арқылы Баку – Тбилиси – Джейхан бағыты бойынша транзитті едәуір ұлғайту жоспарымен 1,5 млн тоннаға жуық қазақстандық мұнай өтіп жатыр, сондай-ақ уран өнімдері жеткізіледі . Сонымен қатар, Қазақстан Әзербайжанмен экспорттық себетті жалпы әлеуетті көлемі 14,5 млн тоннаға жуық агроөнеркәсіптік өнімдерді (дәнді, майлы дақылдар, ұн, өсімдік майлары, картоп) қосып, кеңейтуді ұсынды. Қазақстаннан 290,8 млн АҚШ доллары экспортпен 2025 жылдың қаңтар-тамыз айларында тауар айналымы 343,3 млн АҚШ долларына жетті. Нәтижесінде Оңтүстік Кавказ арқылы өтетін бағдарларды тұрақты түрде жүктеу және оларды Түркия мен Таяу шығыс порттарына жеткізу үшін жеткілікті жүк базасы қалыптастырылады.

Армениямен екіжақты қарым-қатынас тұрғысынан Әзербайжан арқылы транзит Қазақстан үшін металлургия, мұнай-химия, химия және тамақ өнімдерін жеткізу есебінен шамамен 350 млн АҚШ доллары көлемінде қосымша экспорттық әлеуетті қамтамасыз ететін үлкен мүмкіндік береді . Келісілген және талқыланатын логистикалық шешімдерге Иран (Қазақстан – Түрікменстан – Иран – Армения) арқылы өтетін бағдарлар да, Қытай – Қазақстан – Өзбекстан – Түрікменстан – Иран – Армения мультимодальды тізбектері де кіреді . Өз кезегінде Әзербайжан мен Грузия арқылы өтетін қысқа және коммерциялық тұрғыдан тартымды құрлықтағы бағыт ашу Армения аумағын тек түпкі нарық ретінде ғана емес, сонымен қатар Түрік және Таяу Шығыс нарықтарына шығуды қамтамасыз ететін байламның құрамдас бөлігі ретінде пайдалануға мүмкіндік береді.

Орта және Зангезур дәліздерін одан әрі дамыту Орталық Азия елдеріне жеткізу уақыты мен құнын қысқарту, дәстүрлі солтүстік бағыттарға тәуелділікті азайту мен Түркия, ЕО және Қытаймен байланыстарды нығайту арқылы экспорттық жолдарды әртараптандыруға жәрдемдеседі. Қазақстан үшін бұл Оңтүстік Кавказды транзиттік-логистикалық торап және Таяу Шығыс нарықтарына «көпір» ретінде пайдалана отырып, астыққа, қайта өңдеу өнімдеріне, металлургиялық, энергетикалық және басқа да өнімдерге арналған экспорттық арналарды жүйелі кеңейту мүмкіндігін білдіреді. Сонымен қатар, осы әлеуетті іске асыру инфрақұрылымдық «кедергілерді» жою, бірыңғай ұзақ мерзімді тарифтік дәлізді келісу және Оңтүстік Кавказдағы тұрақты саяси жағдайды қолдау жөніндегі жұмысты жалғастыруды талап етеді.

Қолда бар деректер негізінде Әзербайжан арқылы транзитті қайта бастау және Армения бағытында жүктерді тасымалдауға шектеулерді алып тастау Оңтүстік Кавказда Қазақстан үшін жаңа экспорттық мүмкіндіктердің ашылуына алып келеді және Таяу Шығыс нарықтарына одан әрі шығудың материалдық негізін қамтамасыз етеді деген тұжырым жасауға болады. Олардың іске асырылу ауқымы Қазақстан мен әріптес елдердің қол жеткізілген уағдаластықтарды инфрақұрылымдық, тарифтік және институционалдық шешімдермен қаншалықты қамти алатынына байланысты.