Өзін-өзі реттейтін ұйымдарды дамытудың халықаралық тәжірибесі

Өзін-өзі реттеу мемлекеттің тұрақты араласуын азайтады, өйткені ӨРҰ тәртіп ережелерін, сапа стандарттарын және саладағы бақылау тетіктерін әзірлеу және орындау үшін жауапкершілікті өз мойнына алады.  Бұл ретте мемлекет өз функцияларын толық бермей, ішінара ғана жүктейді. Басқаша айтқанда, өзін-өзі реттеу адал бәсекелестікті қамтамасыз етуге, қызмет көрсету сапасын арттыруға және бизнеске әкімшілік жүктемені азайтуға бағытталған мемлекеттік реттеуге балама немесе қосымша.

Қазақстанда өзін-өзі реттеу құралы 2015 жылғы 12 сәуірдегі «Өзін-өзі реттеу туралы» Заңның қабылдануымен пайда болды [1]. Заң ӨРҰ-ның құқықтық мәртебесін, олардың құрылу және жұмыс істеу ережелерін, сондай-ақ өзін-өзі реттеудің түрлері мен жүргізілуін анықтайды. Бұдан басқа, ҚР Кәсіпкерлік Кодексі өзін-өзі реттеуді елдегі кәсіпкерлік қызметті реттеудің негізгі тәсілдерінің бірі ретінде айқындап, ӨРҰ ерікті және міндетті ұйымдар ретінде әрекет ете алатынын бекітеді [2].

Әлемдік тәжірибеде өзін-өзі реттеу институты бірнеше онжылдықтар бойы АҚШ, Жапония және Оңтүстік Корея сияқты дамыған елдерде жұмыс істейді. Өзін-өзі реттеу қаржылық қызметтер, құқықтану, телекоммуникация, жарнама және кәсіби қызметтер сияқты жылдам жаңартылатын стандарттар қажет жоғары технологиялық салаларда сұранысқа ие.

Көптеген елдерде ӨРҰ мемлекеттік органдардың қадағалауымен жұмыс істейді. Мысалы, қаржы секторындағы ӨРҰ Жапонияның бағалы қағаздар мен биржаларды қадағалау жөніндегі комиссиясымен (SESC), ал АҚШ-та бағалы қағаздар және биржалар жөніндегі комиссиямен (SEC) үнемі деректермен алмасады. ӨРҰ-ның табысты шетелдік модельдері ашықтықпен, есептілікпен және тәуелсіз мониторингпен сипатталады [3].

АҚШ

Өзін-өзі реттеу спорт саласында да қолданылады және ең жақсы мысалдардың бірі – Horseracing Integrity and Safety Authority (HISA) жеке ӨРҰ. Ұйым ат жарысы индустриясын реттеу үшін 2020 жылы құрылды және оның басты функциясы спорттағы қауіпсіздік, допингке қарсы бақылау және этиканың бірыңғай стандарттарын белгілеу. HISA қызметін АҚШ Федералды сауда комиссиясы (FTC) мойындағанмен, ол тәуелсіз ұйым ретінде жұмыс істейді [5]. Осылайша ұйым өз функцияларын дербес, бірақ мемлекеттік жауапты органдардың бақылауымен жүзеге асырып, американдық өзін-өзі реттеу моделінің гибридтілігін көрсетеді.

Жапония

Көптеген елдерде, соның ішінде Жапонияда өзін-өзі реттеу қаржы саласында жақсы дамыған. Мысалы, Жапондық бағалы қағаздар дилерлерінің қауымдастығы (Japan Securities Dealers Association, JSDA) бағалы қағаздар нарығында ресми түрде танылған өзін-өзі реттейтін ұйым ретінде әрекет етеді. Ол барлық брокерлік фирмаларды біріктіреді, жалпы ережелер мен стандарттарды әзірлейді, олардың сақталуын қадағалайды, жоспарлы тексерулер жүргізеді, сондай-ақ тәртіптік шараларды қолдануға құқылы. Бұл ұйым АҚШ-та сияқты Жапонияның қаржылық қызметтер агенттігінің (FSA) қадағалауымен жұмыс істейді [6]. Осылайша, ол бизнесті мемлекеттік реттеуді толықтырады, мемлекеттік органдардың функцияларын ішінара ауыстырады, оларға әкімшілік жүктемені азайтады.

2012 жылы Жапониядағы «Фукусима-1» атом электр станциясындағы апат атом энергетикасы саласында өзін-өзі реттейтін Japan Nuclear Safety Institute (JANSI) ұйымын құруға негіз болды [7]. Ол американдық атом электр станцияларын пайдалану институтының (INPO) моделі негізінде құрылды, оның мақсаты – атом электр станцияларын пайдаланудың жоғары сапасын қамтамасыз ету [8]. Осылайша, JANSI-дің негізгі миссиясы-ядролық саладағы қауіпсіздік стандарттарын үнемі арттыру. Ұйым жоғары тәуелсіз дәрежеге ие, станциялардың ішкі деректеріне қол жеткізе алады, тәуелсіз инспекциялар жүргізеді, сондай-ақ апатты жағдайлардың туындау қаупін азайту үшін техникалық ұсынымдар жасайды.