Статистика, адамдар мен уақыт: профессор Юрий Шокамановтың Институттағы жолы

Бүгінгі сұхбатта экономика ғылымдарының докторы, профессор Юрий Камирович Шокаманов АЖБЖ ҒЗИ-дағы еңбек жолын еске алып, Қазақстанның ұлттық статистикасының трансформация кезеңінде қалыптасуы, цифрлық дәуірдегі өзекті сын-қатерлер және әлі күнге маңызын жоғалтпаған зерттеу бағыттары туралы ой бөліседі.

1976 жылы Қарағанды политехникалық институтын бітіргеннен кейін мен «Ақпаратты өңдеу және беру процестерін автоматтандыру және механикаландыру» мамандығы бойынша диплом алып, тарату бойынша Қазақ КСР Мемлекеттік жоспары жанындағы Басқару құрылымдарын жоспарлау және жетілдіру процестерін автоматтандыру жөніндегі ғылыми-зерттеу институтына (АЖБЖ ҒЗИ) жұмысқа қабылдандым. Мені жоспарлы есептеулердің автоматтандырылған жүйесін математикалық қамтамасыз ету бөліміне (ЖЕАЖ) инженер-математик-бағдарламашы лауазымына тағайындады. Сол кезде АЖБЖ ҒЗИ директоры соғыс ардагері, техника ғылымдарының кандидаты, ақпаратты автоматтандырылған өңдеу жөніндегі алғашқы қазақстандық ғалым Тілегенов Кенжеғали Байтинұлы болды. 200-ге жуық адамнан тұратын Институт құрамының шамамен 60%-і комсомол жасындағы қызметкерлер еді. Институтқа Кеңес Одағының түкпір-түкпірінен келген жоғары оқу орындарының үздік түлектері келді.

АЖБЖ құрудан басқа, Институт Республикалық автоматтандырылған басқару жүйесін (РАБЖ) және Жіктеуіштерді орталықтандырылған жүргізудің республикалық автоматтандырылған жүйесін (ЖОЖРАЖ) әзірлеумен айналысты. Министрлер Кеңесі мен Қазақстан Компартиясының Орталық комитеті үшін директивалық органдардың ақпаратты өңдеудің автоматтандырылған жүйесін (ДОАӨАЖ) құру міндетін орындады. 80-ші жылдардың екінші жартысында мен ДОАӨАЖ бөлімінің меңгерушісі болдым, статистикалық мәліметтерге негізделген автоматтандырылған деректер банкі мен ақпараттық-анықтамалық жүйені әзірлеумен айналыстым.

1985 жылы Институттың дамуында үлкен рөл атқарған Сайлау Байзақұлы Байзақов АЖБЖ ҒЗИ директоры болып тағайындалды. Ол философиялық-экономикалық семинар құрып, жас мамандармен танысты, содан кейін оларды жобаларды орындауға тартты. Оның жетекшілігімен бірқатар әдістемелік ұсыныстар әзірленіп, мен де ол жобаларға қатысу құрметіне ие болғанмын. Олар – АЖБЖ жұмыс істеуі жағдайында республикалық бағыныстағы кәсіпорындардың (бірлестіктердің), министрліктер мен ведомстволардың экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларын әзірлеу бойынша Әдістемелік ұсынымдар; Өнеркәсіптегі ішкі өндірістік есеп: сыни талдау және әдістемелік ұсынымдар; ауыл шаруашылығындағы жалдау мердігерлік әдістерін жетілдіру бойынша Әдістемелік ұсынымдар және басқа.

90-шы жылдары Мемлекеттік статистика комитетінің негізгі міндеті – халықаралық стандарттар бойынша нарықтық экономика статистикасына жылдам көшу. Тәуелсіз Қазақстанның статистика мекемесі үшін баға, сыртқы сауда, ұлттық шоттар, төлем балансы статистикасы жаңа салаларға айналды. Экономикалық және статистикалық жіктемелерге көшу де маңызды болды. Шаруашылық жүргізуші субъектілер санының күрт өсуі салдарынан біз іріктемелі зерттеулерге көштік. Статистиканың өмір сүру деңгейі мен демографиямен байланысты басқа салалары да дамыды. 1999 жылы алғаш рет ел халқының ұлттық санағы өткізілді. Сол кезеңде жаңа статистика негіздерін түсіну үшін басқару кадрларын дайындау қажет болды. 1994 жылы мен «Нарықтық экономика статистикасы» арнайы курсын дайындап, оны Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқарудың ұлттық жоғары мектебінде оқыдым. Содан кейін сол курсты бірнеше рет оқып, 1998 жылы оқу құралы жарық көріп, елдің жоғары оқу орындарында сұранысқа ие болды.

Қазақстан ұлттық статистиканы дамытудың мемлекеттік бағдарламаларын әзірлеу және іске асыру жолымен халықаралық стандарттарға рет-ретімен көшті. Ұзақ уақыт бойы қазақстандық статистика реформалары бойынша серіктестеріміз Германия, Нидерланды және ТАСИС бағдарламасы аясында бізге көмек көрсеткен басқа да еуропа елдерінің статистикалық кеңселері болды. 90-шы жылдары мемлекеттік органдардың, зерттеушілер мен журналистердің бейімделуі баяу жүрді. Көпшілігі әлі күнге дейін материалдық өндіріс пен өндірістік емес (әлеуметтік) салаларды бөліп көрсете отырып, халық шаруашылығы салаларының тепе-теңдік әдіснамасы тұрғысынан ойлады. Кейбіреулер жалақының әлдеқайда аз екенін дәлелдеп, тіпті нақты жалақыны инфляцияға бөлуге тырысты. Сондықтан біз еліміздің барлық өңірлерінде журналистерге арналған оқыту курстарын өткіздік. 2000 жылдары бәрі біртіндеп жақсарды. Барлығы нарықтық экономика және жаңа статистика терминдерін қолдануға дағдыланған.

Бұл тараптардың барлығы назар мен күш-жігерді қажет етті. Статистика кадрларын қайта даярлау оңай болды, әсіресе көптеген қайта құруларға қарамастан, біз оларды сақтай алдық. Нормативтік-құқықтық қамтамасыз етуді жетілдіру де ерекше күш-жігерді қажет етпеді. 90-шы жылдар ең қиын кезең болды, ол кезде қосалқы бөлшектердің болмауына байланысты үлкен электронды есептеу машиналарының (ЭЕМ) жұмысы тоқтады, компьютерлер де аз болды. Бұл – 2000 жылдардың басына дейінгі маңызды мәселе. Пайдаланушылардың сенімін сақтау үшін де үлкен күш қажет болды. Осы мақсатта Статистика агенттігі 90-жылдардың аяғынан бастап ай сайын баспасөз мәслихаттарын өткізді. Басшылық, департамент директорлары және агенттік қызметкерлері біз ұлттық статистикамен таныстыратын көптеген кездесулер мен конференцияларға қатысты.

Мен Мемлекеттік статистика комитетіне келгенімде, БҰҰ-ның Қазақстандағы Даму бағдарламасы 1995 жылы адами даму туралы алғашқы ұлттық баяндаманы шығаруға шешім қабылдады. Мені баяндаманың тең авторы болуға шақырды. Содан бері мен жыл сайын 2012 жылға дейін осындай баяндамаларды дайындауға қатыстым. Осы жұмыс барысында статистиканы адам дамуын бағалаудың қабылданған халықаралық әдіснамасына бейімдеуге, сондай-ақ ел өңірлері үшін әдіснаманы әзірлеуге немесе жетілдіруге тура келді. Нәтижесінде көптеген мақалалар жиналды, мен ғылыми монографияны дайындау керек екенін түсіндім, оның негізінде диссертациямды да қорғап алдым.

Әлбетте, Байзақов Сайлау Байзақұлы. Кандидаттық диссертацияны АЖБЖ ҒЗИ-ға келгенге дейін дайындай бастағанымен, оның жетекшілігімен философиялық-экономикалық семинарға, содан кейін бірқатар ғылыми жобаларға қатысу менің кәсіби дамуыма пайдалы болды.

Статистикалық жүйені басқарудың барлық деңгейлерінде және статистиканың мемлекеттік органдардың ықпалынан тәуелсіздігін сақтау сын-қатер болды. Біз жауаптарды статистиканы ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесінен таптық. Сонымен қатар, 2005 жылы ТАСИС-тің «Өңірлік статистика құрылымын жетілдіру» жобасы болды, нәтижесінде ол негізделген шешім қабылдауға мүмкіндік берді.

Мен статистика саласындағы барлық мемлекеттік бағдарламаларды іске асыра алдым. 2008 жылға дейін олардың саны төртке жетті. Статистиканың жаңа салаларын құру және қолданыстағы салаларды реформалау да өте маңызды деп санаймын. Адами дамуды зерттеумен байланысты ұлттық шоттар жүйесінің, өмір сүру деңгейінің және демографияның статистикасын құруды ерекше атап өткім келеді.

Өзін айналысатын саланы білу, экономикалық, математикалық және статистикалық зерттеу әдістерін, компьютерлік бағдарламаларды меңгеру, сұрақ қоюдан және жауап іздеуден қорықпау.

Адами даму, тұрақты даму мақсаттары, демография, экология.

Статистикада үлкен деректерді қалыптастыру үшін жаңа деректер көзі пайда болады. SDMX бірыңғай деректер және метадеректер алмасу стандартын пайдалана отырып, цифрлық трансформация статистиканы жедел және аз шығындармен қалыптастыруға мүмкіндік береді. Жасанды интеллект күнделікті жұмысты өз мойнына алып, бұл жұмыста көмекші бола алады.

Зерттеу бағыттары жаһандық, ұлттық және өңірлік қажеттіліктерге байланысты туындайды. Жаһандық деңгейде экономистер желісі 2020 жылы 5 жаһандық үрдісті атады: климаттың өзгеруі, демографиялық өзгерістер, урбандалу, цифрлық технологиялар және теңсіздік. Олардың барлығы Қазақстан үшін ұлттық деңгейде де, өңірлік деңгейде де өзекті. Қазақстан мен оның өңірлеріне тән проблемалар стратегиялық бағдарламаларда, Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауларында тұжырымдалған. Олар ұзақ мерзімді сипатқа ие және үнемі бақылау мен терең зерттеуді қажет етеді.